Stosunki prawno-małżeńskie szlachty pszczyńskiej
od XVI do XVIII wieku
Stosunki prawno-małżeńskie szlachty pszczyńskiej od XVI do XVIII wieku.
Źródło: Roczniki Towarzystwa (czerwiec 1938) "delibra.bg.polsl.pl"
Wersję cyfrową przygotował: Czesław Mnich.
STOSUNKI PRAWNO-MAŁŻEŃSKIE SZLACHTY PSZCZYŃSKIEJ OD 16 DO 18 WIEKU
Poszukiwania ograniczyłem przeważnie do starogórnośląskiego
rodu szlacheckiego Wyplerów, a to z tego powodu, iż
wypływają one jako prace poboczne z dłuższej historii odnogi
tego rodu i jego rozsiedlenia w byłym państwie pszczyńskim 1).
Inne dokumenty dodane służą jako uzupełnienie tematu. Mimo
szczupłego wyboru materiału archiwalnego można śmiało
twierdzić, iż praktyka ślubów, umów przedślubnych, regulowania
posagu, wian, dożywocia itd. odbywała się w tym czasie u
szlachty mniej więcej jednostajnie. Opracowanie więc kilku
dokumentów daje już wierny obraz stanu rzeczy.
Ogłaszamy dwa dokumenty XVI wieku, pierwszy z 1597,
drugi z 1599 r. Oba są t. zw. „wienami". Mamy w nich jakby
prototypy innych dokumentów tego rodzaju. Dokumenty
te są wyciągami z księgi „Landbuch" 1582—1681, fol. 85a (1597)
i fol. 85b (1599). Księga obejmuje czynności urzędowe. Wciągano
do niej w porządku chronologicznym rozmaitej natury akta
np. dożywocia (wiena), kontrakty kupna i sprzedaży, ugody
(porównania), fundacje itp. Księga ta daje więc dokładny obraz
prawnej działalności ówczesnej szlachty i dostarcza w różnych
kierunkach cennych wiadomości. Akta są pisane w języku
czeskim i polskim.
Dalszymi dokumentami podstawowymi są „umowa ślubna"
d. d. Zawada, 1687 24 VI — dwie umowy ślubne, pisane
w polskim języku, a to d. d. Rudołtowice 1671 30 I (półka Bojszowy) i d. d. Ćwiklice, 1675 23 XI (kartoteka: Ćwiklice), a
w końcu „Instrumentum donationis" d. d. Pless, 1733 15 I w jęz.
niemieckim (plika: Kuriosa).
1) Jan Wypler: Przyczynki do historii starogórnośląskiego rodu
rycerskiego Wyplerów w byłym państwie pszczyńskim. Katowice 1936.
Nakładem autora, str. 100 (wydanie niemieckie).
Zanim przystąpimy do bliższego rozejrzenia się w tych
dokumentach, podajemy terminologię pojęć w sprawach małżeńskich.
Umowa ślubna, po czesku: smluwa swadebni albo
kondelna lub niem. Eheberedung albo Ehe-Pacta, po łacinie pacta
dotalia, odbywa się między przyszłym małżonkiem i rodzicami
córki w domu rodziców córki. Córkę, która jako kobieta
nie ma uprawnienia do samodzielnego zawierania umów, wydają
rodzice, ojciec lub matka (zastąpiona przez kuratora, w razie
śmierci ojca, por. dok. d. d. 1671 30 I, gdzie wdowa pani Zuzanna
z Silniec Kozłowska wydaje córkę).
Powinno się rozróżniać posag ze strony żony od odwzajemnienia
się ze strony męża. Majątek, wniesiony przez żonę,
nazywa się posagiem, po czesku wienem, po łacinie dos, po niemiecku
Mitgift od mitgeben, w Austrii też Heimsteuer.
Odwzajemnienie się męża nazywa się po łacinie antidos lub
dotalitium lub po grecku antipherna; w pszczyńskich dokumentach
czytamy wyrazy: wiano, odwienne lub wianny sposób lub
Gegenverhältnis i Gegenlage. (Porównaj Weingarten, I. 365: In
compensationem dotis uxoris maritus donationem propter
nuptias facere tenetur, quae dicitur antipherna vel dodalitium,
vel dotarium.) W Polsce wiano (dotalitium) oznaczało
też posag wraz z wianem, a błędnie nazywali pisarze majątek
żony dotalitium, a odwzajemnienie się dos. Około XV wieku
zjawia się dla posagu i wiana łączna nazwa: oprawa (reformatio)
2). Wreszcie wyłania się jeszcze jedna nazwa: ze względu
na prawo dożywotniego używania dobra męża nazywano posag
i wiano razem dożywociem, advitalitas, Leibgeding, Leibzucht,
Wittum, po czesku wieno. Inne nazwy polskie dla dożywocia
są: wienny list lub wzdawny list.
Od oprawy powinno się rozróżniać wyprawę po niem.
Ausstattung lub Abstattung, paraphernalia w języku prawnym.
Obok posagu otrzymywała kobieta, wychodząc za mąż, od osoby,
mającej obowiązek wyposażenia jej, ruchomości przeznaczone
do jej domowego osobistego użytku; zaliczono do wyprawy:
odzież, kosztowności (klejnoty), bydło, meble (sprzęty),
dobytek, nabytek (fruhab, forhab = fahrende Habe), jednym
słowem wszelkiego rodzaju mobilia. Był to więc pewnego rodzaju
posag, dany w przedmiotach. Ścisłej granicy między posagiem
właściwym, danym w gotówce i wyprawą, nie było zawsze.
2) 3 oprawy w j. polskim zawiera 4. tom zbioru „Cztery tomy dok. z
15, 17 i 18 wieku, różnorodnej treści w Archiwum miasta Mysłowic“ .
Oprawy te pochodzą z r. 1572. O wianach w mieście Mysłowicach por.
„Czerwona Księga“ 1590—1671, ibidem.
Z powodu zawartego małżeństwa ofiarował jeszcze mąż
żonie jakiś dar, zwykle sumę pieniężną. Zwykle mąż dodawał
dar ten (donatio propter nuptias) do sumy przez siebie ofiarowanej
; ale donatio propter nuptias oznacza też w ogóle dotalitium
lub antidos.
Dodajmy jeszcze kilka definicji co do dóbr macierzystych
i ojczystych. Macierzyste (Mutterteil, bona materna):
jest to ta część majątku ojca, na której zmarła matka miała
posag i wiano zabezpieczone. Przy podziale majątku przypadała
ta część po śmierci matki synom, którzy powinni byli wypłacić
siostrom posagi. Ojczyste (Vaterteil, bona paterna) oznaczają
cały inny spadek po ojcu.
Wzajemnym darem pomiędzy żoną i mężem jest tak zw.
donatio reciproca, po czesku stupek albo wstaupek manzelski,
po niem. gegenseitige Vermögensbegabung.
Celem dokładnego zrozumienia podwalin i stosunków prawnych
i majątkowych w sprawach małżeńskich, należy najpierw
podać wyciąg z „Landesordnung der Plessischen Landschaft"
z roku 1591, Pless Mitwoch Nach Trium regum, t. j. 9 I 3) podług
tłumaczenia z języka czeskiego na język niemiecki: „Der
Plehsnische Landschaft Landes Ordnung wie sie nach dem
Behmisch vordeutscht worden". Dzieło obejmuje 48 folii.
Ustęp o sprawach prawno-majątkowych małżeństwa zawiera
17 artykułów, zatytułowanych „Von Morgengaben".
Von Morgengaben der 1 Artikel
Allerlay Morgengaben neben der Eheberedung, welche
ins Landtrecht überraicht werden, sollen auf freyen und vormals
niemandten verfürten 4) Güttern verschrieben und vermacht
werden, und solche Eheberedungen sollen ausfürlich
sein. Nach Emphahung der Heimstewer, ob sie siech ihres Vater
und Mutter Theil Verzichtigung 5) thuen solen, damit derethalben
vorm Landtrecht keine Irrung geschehe.
3) Należałoby przypuszczać, że w Pszczyńskiem kalendarz nowy
wprowadzono 6/17 I 1584 jak w całej Austrii i w Czechach.
Obliczenie podług tabeli:
Dr. Doliarius „Alle Jahreskalender auf Einem Blatt“ (1931, Leipzig).
2 Artikel
Und ein jegliche Frau mag ir zue Vormunden oder Annemer irer Morgengab welen zwei oder drey irer Freund, die da ihr gefallen werden, und solche Vormund sollen in ir Leibgeding ins Landtbuch mit eingeschrieben werden.
3 Artikel
Ein jegliche Frau, wen ihr Mittgift vom Vater Bruedern oder Vettern entrichtet und von Vater und Mutter neben 6) der Eheberedung geniegsam abgefertigt ist und vorgenueget worden, wie es im Lande brauchlich und von alders her Gewohnheit, so ist sie schueldig in bestimpter Zeit vors Landtrecht zuekomen. Und neben dießes Landesbrauch durch ihre Vormunden 7) die genuegsam Vorzichtigung thuen, ausgeschlossen eines rechten Anfahls 8), da sie aber die Vorzichtigung nicht thuen wolde und gnuegsam beweist wurde, das sie vorhin ausgestattet ist, das sol dem Beschuldigten zue keinen Schaden gelangen.
4 Artikel
Da auch irgendt eine Fraue irem Manne das Gutt willig
übergeben wolde, das hat sie Macht zue thuen und zue lassen,
durch ihre Vormunde, doch sollen sie ire Männer keynerleyweis
darzue nicht nötigen bey ernstlicher Straf von der Oberkeit,
auf wen solches erfahren 9) würde, und solche Ubergab sol
klerlich 10) sein, so sie ir Man überlebett, das mit der Gaben
sampt seinen Erben und Nachkomen wierdt Macht haben zue
thuen und zue lassen.
4) Unverpfändeten.
5) W dokumentach „Wyrczeny“ (Wyrzczeni) np. d. d. Pszczyna 1603
w poniedz. po okt. Ciała B. t. j. 2 VI. Wyrzeczenie się pani Anny
Skidzienskiej: „wyznawam... zie... se wyrzykam... Na czasy wieczne."
6) Podług.
7) Bez kuratora, tutora, opiekuna kobieta nie mogła zawierać czynności
pewnych. Por. końcowe formułki, np. z podanego już wyrzeczenia się „ J
wolilach sebe Za Pany Poruczniky... Pana Jakuba Skidzienskcho... A...
Pana Petra Wyplera" itd.
8) Napad, spadek.
9) Obwinić, oskarżyć.
5 Artikel
Wen irgendt eyner von der Landschaft 11) im 12) ein Weib mit einem Gut neme, es sey ein Landtgut, auf Vorschreibungen, Claynodern oder parem Gelde, solch Gut bey iren Lebentagen das ers in keynerleyweis nicht jemanden verfüren 13) kan noch Macht haben sol, und ob bey irem Leben Goth der Allmechtige auf iren Man Armut vorhinge, das siech die Glaübiger und Bürgen in sein Guth einweysen 14), durch seine Beschuldigung, in Gut oder Geldt, so über das Liebgeding 15) empfangen, sol ir frey zuer Nuetzung verbleyben.
6 Artikel
Und ob der Man im und seynem Weib zuem besten das Gut gelassen wolde, das wirdt er mögen thuen, da er sie auch dakegen mit Willen irer nechsten Freunde und Vormunde genuegsam versorgett.
7 Artikel
Kein ryttermessiger Man kan sein Gutt, auf welchem er seynem Waib ir Liebgeding verschrieben, nicht vorkaufen nach vorsetzen, es say den, das sein Weib ires Liebgedinges vorhin ordentlich vorm Landrecht durch ire Vormunde und Annemer ires Liebgedingesgutt willig abtrette, das Landtrecht solches anneme, zuelasse und ins Landtbuch verschrieben wurde.
8 Artikel
Kein Maydlein kan ane 16) der Vormunde Willen nichts
empfangen noch weggeben noch zueeignen oder absondern 17),
und ob siech was dessen durch Irrung zuetreffen macht, das sol
keine Craft haben.
10) Deutlich — dokładny.
11) Rycerstwo, szlachta ziemska.
12) Zamiast: sich.
13) Zastawić.
14) Wprowadzić w posiadanie (immissio in bona).
15) Zamiast: Leibgeding — dożywocie.
16) Ohne — bez.
17) Veräußern — sprzedać, zbyć. Cieszyńskie prawo ziemskie (Teschener
Landordnung) pisze: entfrembden.
9 Artikel
Jedoch mögen die Waiber ihre Leib und erbeigene Gütter ihren Männen geben oder vorkaufen aus billichen Ursachen, doch das sie nicht genötigett würden.
10 Artikel
Ob jemand wolde ein Liebgeding auszalen und fühle ein Strit ein, mit was solch Liebgeding sol gezaldt werden, verruften siech zuem Erkentnis 18), so sols das Landtrecht erkennen.
11 Artikel
Da jemandt ein Gutt verkauft und auf dem Gutt seines Weibes Liebgeding were, wen er dies ins Landtbuch wolde einbringen und könde des Leibgedings nicht frey sein, so sol ers vorhin genuegsam versiechern, und das er das Liebgeding auf ein ander Freygutt übertragen wie an dem die Frau und ire Vormunder vergnueget und genueg haben.
12 Artikel
Die Waiber mögen ihre Männer zuer Gemeinschaft 19) annemen, und keine andern, und da sie in überlebtt, so ist das Gut wiederumb ir frey, da sie aber vorhin als ir Man stürbe, so ist das Gut ires Mannes.
13 Artikel
Wen eynem sein Weib stürbe und hette keine Kinder mit irem Manne, so sol ire Haimstayer bey irem Manne bies zue seinen Lebentagen, doch undter einen genuegsamen Versorg verbleiben, das es nach seynem Tode auf ihre nechste Freund als ein rechter Anfahl komen sol. Die Kleider aber Bettgewandt und Kleynoder, die sollen dem Manne bleiben, jedoch wie siech ferner ein jeder in der Eheberedung verschreibett, bey dem sols bleyben.
14 Artikel
Da irgendt eine Frau auf einem Landtgutt vorleibgedingett
were, zue iren Lebentagen solch Gutt verkaufett den Erben
oder Anfallenden zue Schaden, oder das sie das Gebäud störet
oder anders wohin übertrüge, auch die fruchtbaren Beren in
Garten oder Eychen, Buchen aushauhen liesse, und das sie
unnöttige Schult an der Obrigkeit und der Vormünder Zuelassung
machett, die Underthamen und Waysen verjagett oder muttwillig
und ane Noth fray liesse, damit sie das Gutt verderbett
und verwüstet, so sol sie nach Erkentnues der Herrn Rechtsietzer
an irem Liebgeding gestraft und zuer Erstattung gebracht werden.
18) Zur Rechtserwägung übergeben — oddać do sądu.
19) Eheliche Gütergemeinschaft — wspólność majątkowa.
15 Artikel
Da irgend ein Brueder, wen er noch mit endern Bruedern ungethailt were, seinem Weib auf seinem Antheil ein Liebgeding vorschriebe und stürbe vorhin, eheden siech die Brueder theilten, so kan sie mit ihrem Liebgeding nicht höher greifen den auf ires Mannes Antheil und solchen Antheil sol sie in dem Liebgeding haldten bies zuer Auszallung des Liebgedings von den Erben oder Anfallenden doch neben einer brauchlichen Eheberedung.
16 Artikel
Die Weiber können ihrem Mannen auf ruerenden 20) Güttern ein Ufgab thuen.
17 Artikel
Und wen irgent eine Frau vom Adel in ihres Mannes Gutt
gebracht wurde, alda wo sie hin gefürt ist, sol sie auf dem
Gueth ir Liebgeding neben der Eheberedung vor andern
Schueldtlewten haben aud auf dem Guett die Bürgen, welche
bey der Eheberedung vor das Liebgeding geglobett, so sie das
ire geben sollen, siech vor andern lössen.
20) Mobilia.
Krótka treść następujących dokumentów:
1) d. d. Pszczyna w środę po św. Wicie 1597, tj. 18 VI.
Wiano dla pani Anny Trachowej, małżonki pana Szczepana
Wyplera w Gardawicach (dożywocie).
Szczepan Wypler zapisuje wiano w dożywocie (czinym
wieno) swojej żonie na całym majątku i dziale gardawickim, na
domie rycerskim, na folwarku, poddanych, rybnikach i wszystkich
pożytkach, mianowicie 2000 talarów pod następującymi
warunkami: w razie wcześniejszej jego śmierci, ma wdowa jego
prawo do pozostania na majątku całym i do używania i pobierania
pożytków (ius utendi et fruendi), aż do zmiany stanu
wdowiego, w razie zaś ponownego zamążpójścia spadkobiercy
powinni będą jej wypłacić przed upływem pół roku 8% od
tych 2.000 złotych; zaś 1000 zł (tj. jej posag) nie może przypaść
jego spadkobiercom. Z majątku ruchomego, stanowiącego
wspólne gospodarstwo w czasie pożycia małżeńskiego, ma otrzymać
4 konie z krytym wozem, inwentarz martwy i żywy (dobytek,
nabytek), zabierając przedtem wniesioną całą wyprawę,
np. odzież, klejnoty itd. (illata, inducta, invecta).
2) d. d. Pszczyna w poniedziałek po oktawie Bożego Ciała,
tj. 21 VI 1599. Wiano pani Zuzanny Trachowej, małżonki pana
Piotra Wyplera.
Treść jest mniej więcej ta sama. W razie ponownego
zamążpójścia ma otrzymać z majątku ruchomego, stanowiącego
wspólne gospodarstwo, połowę a całą własną wyprawę.
3) Umowa ślubna d. d. Zawada, 1687 24 VI.
Mikołaj Wypler z Gardawic zawiera następującą umowę
ślubną z panem Leopoldem Hollym na Zawadzie: Daje córkę
swą Helenę Dorotę za żonę Hollemu i przeznacza następujący
posag (wienuje): za rok bieżący ma otrzymać według przyrzeczenia
(promissio) 250 talarów, w rok zaś po jego śmierci,
spadkobiercy są zobowiązani do wypłacenia równoważnej sumy,
lecz bez odsetek, Holly zaś zapisuje żonie przyszłej tytułem
antidos albo odwzajemnienia się ze swego nieobciążonego
majątku w Zawadzie co następuje: w razie jego wcześniejszej
śmierci wdowa będzie miała prawo do pozostania rok i sześć
tygodni na majątku i prawo do używania. Po upływie tego roku
i sześciu tygodni mają spadkobiercy zwrócić wdowie 500 złotych
(posag), a od sumy odwienkowej (antidos) zobowiązani są
płacić 6 % rocznie, do tego powinni oddać 4 konie z krytym
wozem i to najlepsze; do tego przyrzekł Holly tytułem donatione
propter nuptias darować 400 talarów za wyprawę wniesioną.
Inne szczegóły mniej więcej jak na poprzednich dokumentach.
4) Umowa ślubna Rudołtowice 1671 30 I.
Pani Zuzanna Kozłowska na Ćwiklicach i Rudoltowicach,
wdowa po nieboszczyku Marcinie Kozłowskim, sędzim,
daje córkę swą Annę K. za żonę panu Wacławowi Zborowskiemu
i przeznacza posag w wysokości 3000 talarów (promissio).
„Wiannem sposobem" zapisuje Zborowski Annie K. 3000 talarów,
a za „ruchome rzeczy" (mobilia) 500 talarów i zabezpiecza
je na Górnym dziale wsi Bojszów. Następne szczegóły są mniej
więcej podobne do poprzednich na dokumentach 1, 2 i 3.
5) Umowa ślubna Ćwiklice d. d. 1675 23 XI.
Pan Samuel Sylnicki na Ćwiklicach a Tomicach (ta druga
miejscowość w Zatorskiem) daje córkę swą Annę za żonę panu
Zygfrydowi Promnicowi na Mizerowie i Goczałkowicach. Posag
wynosi 1000 reńskich. Ojciec Samuel „zapisuje y naznacza" go
tylko na części majątku, zwanej Kępno, w Ćwiklicach. Po
odebraniu tego posagu zięć nie będzie miał prawa do żądania
niczego z majątku, leżącego w Polsce. „Darowanym sposobem”
otrzymuje żona 1000 reńskich, więc 2000 razem z odwzajemnieniem
się; te dwa tysiące ma otrzymać z powrotem w razie
powtórnego zamążpójścia i jeszcze 8% reńskich „odwianku",
4 konie i wóz kryty lub 100 dukatów zamiast wozu i koni.
6) Instrumentum donationis (dar), d. d. Pszczyna 1733 15 I.
Ewa Maria von Hof wychodzi ponownie za mąż za Jana
Legata i z tego powodu daruje mu tytułem posagu 2000 guldenów
i inne ruchomości. Dokument bardzo ciekawy, ponieważ
jako jedyny w archiwum pszczyńskim wylicza wszystkie części
wyprawy (Aussteuer).
I dokument
Wieno Pany Anny Trachowny Manzelky Sstefana Wyplera
w Gardawiczych.
Ja Sstefan Wyplar z Usycz a na Gardawiczych wyznawam
timto lystem, Obecznie, Przedowssemi, A zwlassczie Tu kdez
nalezy, ze Czynym wieno Urozeny Podtcziwosti Pany Annie
Trachownie z Brzezyho, Manzelcze mey miley, Na wssim Statku
a oddylu mem w Gardawiczach, ktery na ten czas mam y na
thom wssem, Czoz bych myti mohl. Na Sydli na folwarku na
lidach, na Ribniczych, y na wssech A wssilyakych Uzitczych,
malych y welikych, jak by te wsseczky Zejmena Wpsane a wyzadezane
bily, To Tizto Dwa Tisycze zlatych, Pocztu slezkeho,
za kazdy Tolar Poczitujycz Po 36 gr, a gross po 12 H malych
Poczitejycz, Na ten Spusob: jestlizeby mnie nadepsana Pany
Anna, Manzelka ma, Ziwnosti przetrwala, ze wona w tom wssem
Statku, Pomnie Pozustalym, bude moczy Sedieti, czeho wsselyak
y Stym wssem, czobych miel a miti mohl, Uziwati A Poziwati,
z Ditkamy Swymy, Ssatstwam a z jynimy Potrzebami,
Podle moznosti Opatrujicz Az do Promienieny Stanu sweho
wdowskeho, A Pakliby Stan swuj, wdowsky Promenyla, Tedy
Erbowi aneb blissy Przatelie mojy budu jy moczy w Polu letie
Porziad z Biehlym Stoho Statku dwiema Tisyczy Zlatych, Pocztu
nadepsaneho Urok po 8 zl ode sta zl az do smrti jeji Nekladem
swim, Sprawowan jy byti ma, Tak aby ten Tisycz Zlatych
Po Smrti jeji na Erby A blysse Przately nie Przypadli, Take
jy wienujy Sstyry wozniky 21) wuoz przikryty, ze wssemy Potrzebamy
A wssech y wsselyakych Swesskuw, Nabytkuw, dobitkuw,
klenotuow, y jinych fedenhabuw 22) wssakz wezmucz ona
Przedkem, Ssastwy A klenoty swe ktere kemnie Przynesla,
Kdez nadepsana Pany Anna Trachowna, Manzelka ma, wolila
sobie jak Ochrancze A Poruczniky wiena jejyho Urozenych
Pana Jana Tracha z Brzeziho A na Orziessy, A Pana Daniele
Tracha 23) z Brzesiho A bratra sweho, Pro Dne wiernost Sekreth
Swuy wlastny ktomu listu sem Przytiskl, Jenz Psane
Dan w Blssczynie 24) w strzedu, Po S-tim witie letha Panie 1597.
II dokument
Wieno Pany Susany Trachowey z Brzeziho, Manzelky Pana
Petra Wyplera w Gardawiczych.
Ja Petr Wypler z Ussicz a na Gardawiczych znamo czinym
temto listem Przedewssem, ze Czynim wieno Urozeney
Pocztiwosti Paniey Zusannye Trachowne z Brzeziho Manzelcze
swey miley z laski Manzelskey A Podle Smluwy Kondelney
na oddile swym Polowiczy wsy Gardawiczych A to tem spusobem:
jestlizeby Pan Buch wssemuhuczi mne Perwij nezli
Manzelku mu sleze Czastnu smrt stoho Sweta Powolati Raczyl,
Tehda eto nadepsanym Statku Czystym a nikomu Zawadnym,
bude mocze dotczena manzelka ma swobodne sedieti,
jeho wienym obyczejem Uzywati Pozywati Bez Przekaski Erbow
a Potomkow swych, az do Promenieny Stanu sweho wdowskeho,
a ditki ktere nam Pan Buch z Pozehnani sweho bozkeho
Dati raczyl, A Manzelka ma bude Powinna Az do zrostu
jedneho kazdeho Dwanaste leth Przy sebie chowati Jedlem,
Pitim, Powssedniemi Ssetkami opatrowati A na nauku Podle
moznosti nakladati, A Pakliby Stan swuy wdowski Promenila
a stwrdala, Tehda Erbowe A Potomcze moji zwadepneho Meho
swsku buduji moczi we sswerti letie Porzed zbiehlem jednym
Tysiczem Zlatych wyplatili a w rucze jeje oddati, a kterimzto
Tysiczem Zlatich bude moczy Uczyniti y nechati, jako swym
wlastnem Dedicztwym, a od toho Druheho odwienneho Tystize
Zl budu ji powinny od jedneho kazdeho sta Zl Roczne po osm
Zl wenimajit Uroku az do Smirti jeji wydawati, Ktomu jej
take budu Powinny wuoz Przykryty ze styrma Konmi ktereby
w tom Statku na ten czaß nejlepsse bily, Ktomu Polowiczy
klenotow, dobytkow, fruhabow A wsseljakich nabytkow,
ktorebykolwiek beli wydati, Prziymucz wiena wyßs Psany tisicz
Zl Tolkez Przedkem wsseljake klenoty, Ssastwi, nabytki, dobytki
ktere Podle Rzezane czedule ke mene wniesla a przyhnala
Bude stem wssem moczy miti Uczyniti y nehate gak swym
wlastnym, A Statku Erbom Pozuwstalem mym Postupiti Powinna
bude A ku takowe wienu uwolila sebie Manzelka ma za
Poruczniki Urozene Pana Matyassa Skrzyssowskeho Starseho
z Skrzeczkowicz a na Zawadie, Pana Jana Tracha z Brzeziho
na Orzessy a Mosscziczych 25), Temu na Swedceni Sekret swuj
wlastni rukoma listu Przydawel a Ruku swu se Podepsal. Dat.
w Blssczenie w Pondieli Po octawe Bozeho Tiela letha Pane,
Tisiczeho Patesteho dewadstateho dawateho.
Petr Wyplar 26)
21) Konie.
22) Z niem.: fahrende Habe.
23) Inny krewny z tego rodu, mianowicie Wawrzyn Trach, wybudował
kościół św. Wawrzyńca na pagórku w Orzeszu.
24) Pszczyna.
25) Mościska.
26) Piotr Wypler był wtedy pisarzem ziemskim i sam ten dokument
w Księgę wciągnął.
27) Cała.
III dokument
We jmene Otcze, Syna y Ducha Swateho Boha w Trojiczy
jedineho Amen.
Letha Panie 1687 den Pamatni Swateho Jana Krztitele
Panie, Stala se Slmuwa Swadebni przatelska dziela 27) a
Dokonala, nini y na czasy Buduczy w niczym neporußsytelna, Mezy
Urozenymi A Statecznymi Ryttirzmi Panem Mikolassem
Wyplarom z Usycz A na Gardawiczach z jedney: A Panem Leopoldem
Willimem Hollem S Ponienticz, ana Sawadie Strany
druhe; A to takowe; Ze jest dotczeny Pan Mikolass Wiplar
Przednie za wauli a osauczenim Pana Boha wssemohauczyho
a za pilnem prohledanim a zadosti Pana Leopolda Wil. Holleho,
a Panuw Prziatel jeho, Urozenu Pocztiwosti Panu Hellenu,
Dorothu Wiplarownu wlastni Pannu Dzerku swau k Stenu
Sw. Manzelstwi mezy teyto Smluwy Dati jmenuje, a Wienuje a
takowy Spusob: Po wkladani swadebniho weseli, wrocze porzad
zbiehlym Dwie Sta Padesate Thl. oddati Uroczysti przipowida,
Dwie Sta Padesate thalaruw pak po Smierti jeho,
wrocze porząd zbiehlym; Wzak Bez Uruku Erbowie jeho, jemu
oddati powinny Baudu. Protiwa czemu Pan Leopold Willym
Holly Zwierhu jmenowaney Pannie Hollynie Dorothie Wiplarowny
Bohda przisli Manzelcze swy, na Stateczku swym od
J . Mil. Pani Materze swy ukupenym, a Zo Zaplaty od niey jsa
Stakoweho wyqvitirowany, Dziedzicznym, czystym, Swobodnym
wnici ne zawadnym Dzialu Sawadskeho, w Panstwi
Plsstinskim Lezyczym, ze wssem jeho przislussenstwim, jak
jeho sam w Uzywani a Derzeni Byl a jest, y na tom wssem czo
ma, a jeste Spozehnani Bozyho jmiti, Wieno czyni Uwozuje,
a Dla Chwalitebneho Porzadku a Prawa Panstwi Plsstenskeho
Potwrditi Dati, Za Stwrzeni prositi y Jey nakladem swym wyplatiti,
a to nadule Opsany Spusob: Pak zeby Pan Buch wssemohuczy
Perwe na Pana Leopoldi Wil. Holeho nez na Pannu
Helenu Dorothu Wyplarownu Smrt dopusti raczyl, techda ona
w nadepsanym Statku Sawadie, ze wssem jeho przislesenswim,
a Nalezytosti, tak jak po nim Dotczeny Statek z dobytkem
obilmi, y jenemi wiezniku hospodarstwi do teho Statku nalezytemi,
zustane, Bude moczy a Prawa jmiti, Sedieti jeho y jiwssechney
jiney pozustalosti jeho Uzywati, Winnem Spusobem, Bez
wsselijakeho pocztu czynieni, az do Roku a Ssesti Niediel, ato
wsse Bez pssekazki Erbuw a Potomkuw Pana Leopolda Wil.
Holleho y Jedneho Kazdeho czlowieka, Po wyjiti pak Roku
a Ssesti Niediel Erbowie a Potomczy Pana Leopolda Wil.
Holleho, Budu powinni czaste psany Pannie Hellenie Dorothie
Wiplarowney zase tiech pieth seth th pocztu na Horze psaneho
przijatych na wieno przi nawratiti a od Druhey takowey summy
odwinku yak wzmi 28) obycziy od kezdeho Sta th po Ssesti
Slotych pocztu Ssleskeho po odstupeni Statku Kazdorocznie, az
do Smrti jeji bez odpornosti odprawowati, Cztyry Koni hodne,
28) Brzmi.
y S Przikrytem wozem ktery by se po Smrti geho nachazal a nachezly,
Ze wssem jejich, a takoweho nalezytosti oddati, wssak
zeby w prziczynie ji odwozowani Dotczeneho Uroku odwienku
jist a Byla porzadni zaujistiti: Ktomu Swirchu psany Pan Leopold
Wil. Holy Pannie Holenie Dorothe Wiplarowney, Bochda
przisli Pani Manzelcze swey za Swisky, nabytki, Dobytki, klenoty,
a forehaby, Tudicz z laski Manzelskey stery Sta tholar
w tehoz jis jmenowaneho pocztu zapisuje Darowati przipowiedel,
ato wsse donatione propter nuptias moczy teysto Smluwy
daruje. A Przijnucz ona k rukam swym takowy Posach, y Tych
Sstyry sta za... 29) a darowanych to wsse nahotowie a przejmucz
przodkam Swaski, Ssastwi a Klenoty swe, a to wssezko czoby
kniemu przinesla a niji od Przisliho P. Manzela ji z laski od
nieho darowane Bylo, takze Styry konie hodne, a jakby na ten
czas wozniki neylepsse beyly, a wny przikryty Sprzislussenstwim,
kdy se ji wtom wssem, na horze poznamenano Zadosti
stane, powinna Bude dotzeneho Statku z jeho przislussenstwim,
jwssechnm jeho pozustalost Erbum a Potomkum P. L.
Wil. Holeho, a rychleji niez Bez wsseho pocztu czyninni poodstupity,
Kterym posahem jeji tudiz tiemi darowanemi za swaski,
forhaben, dobytki, nabytki a klenoty totiz Styry Sto th jenz
wsseho Spolu Dieweth seth th Czyni, a Stemi Swomi klenoty
a swiski S wozem przikrytem, a Cztyrma konni y z jinni od P.
Manzela jejiho Darowanemi, wiezmi gak wyßs opßsano, Bude
moczy uczyniti y nehati jak swym wlastnim Diediztwim, y jak
se ji naylepe zdati a libiti bude, a od Summy odwienkowej totiz
od Pieti Seth the Urok jak Swrchu Dolozeno, az do Smrti
jeji kezdorocznie po Ssesti th, odesta czastnie se Sprawowati
ma. Tolkez poddani wssechno jeji wiezy na Styry mile odfurowatj
powinni Budu. A Pokazby jim P. buch Pozehneni sweho
Swateho Ditki dati raczy, techda przesli Pani Manzelka P. Leopolda
Wil. Holeho, jak wierney Materzi przinalezy, je chowatj
a Nauku dawati Bojezni Dozywosti, a podle moznosti jeho zustawatj
bude powinno, a kdyby tak Statku poodstupila na wychowani
a prziodiw y Nauku tich Ditek wydano ze Statku,
a wsse pozustalosti Beyti ma.
29) Kropki odnoszą się do poprzedniego ustępu „za Swisky“ etc.
Mezy tym jestlizby welmost Bozska porwey Pani Helenu
Dorothu Wiplarownu anzli P. Leopuldu Wil. Holleho s to
swieta powolati raczyla, a Ditek zadnych po mejno zustalo,
techda Tich Pieth Seth Tl. wiena P. Leopold Wil. Holly do
Smrti swy Uzywati ma, Po Smrti pak jeho w dwaneczti nidielych
porzad Zbiehlych, Erbum Panowy Heleny Dorothy Wyplarowney
to jest neiblizssym przatelom jeji od Erbuw a Potomkuw
P. Leopolda Wil. Holleho bez wssey odpornosti nahotowie
wydano a wytztana Byti maji.
Taka jestlizeby tez Pannie Helenie Dorothe Wyplarowney
imiennie jmenowany Pan Leopold Wil. Holy czo wicze henzby
jej od J. Mil. Pana otcze jejiho Zlaski otczowske Budto Za
Zywobyti aneb ji po Smerti jeho odporuczeno Bylo, aneb po P.
Przatelich aneb od kudkoli napadam a Strawedliwem 30) anfhalem
przislo, Ksebie przijiti Chtiel Powinen jej to Bude Listem
rukoymskim dle wydaneho przipihsu (Nemaha ona Blizssych
wiernych ruk nad Pana Otze a P. Bratra sweho znati) w tichz
fol. Jakzto P. Mikolasa Wyplara a P. Jana Wyplara po Smerti
jeho Bez kteryho ona nicz czeniti ani se wynka Zapseni Mienieji
wnowe Porzizowani dawati, moczy nema, a jmiti ne Bude zaunistili
a takowe zaujisteni wrucze jejich oddati Tudicz Swrchu
Spamnuta Potwrzem a Confirmaty opowazuje se P. Leopold
Wil. Holly przed Swadebnim weseli, daducz wnalezytech mistech
toz opatrzeni wienne Stwrditi, Pan Mikulassowi Wyplarowi
K rukom oddati Take se jest Pan Leopold Wil. Holly
Uwolil: za zadneho neruczyti aniz tomu wiemz jeji na skodu
niz ma Zapisowati, a jesliby Czo takoweho Uczyniel, techda to
wzadne platnosti Beyti nema.
Ze se pak tomu wssemu czo se Swrchu y Dule w tychto
Smluwie opsalo Zadosti Stati ma, a Stane, jsau to sobie Swrchu
opsani pani Contrahentes, we wssech Punctach a artikulach,
Stalie a neporussytedlnie y Erby a Potomki swymi Usti y ruku
danim jak potziwym Rytirskim Lidem przinalezy na nini y
buduczy czaßy zderziti Slibili a przipowiedzieli, a Ktakowem
Smluwam Pro lepssy Stalost teho przirodzone Sekrety swe
przidawili a Podpisem wlastnich ruk swych z obu dwuch Stran
potwrdili: Pro Swiedomi toho toho wsseho dozali (dozadali)
jsau se od Oboji Stran Urozenych a stattecznych Rytitrzi nize
Podepsanych P. a Prziatel, ze se SPrzidaweni Sekretuw wsak
sobie Erbum a Potomkum swym Bez Skody podle nich Podepsali.
Stalo se w Gardawiczach Letha a dnia na Horze Psaneho.
30) Sprawiedliwym.
Jan Mikulaß Reiswitz Johan Holly Johann Wilim Raczek Daniel Pelka Jan Girzi Mitrowski Johan Friedrich Donath Stanislaw Ludwig Wiplar Girzi Wilim Jarotzki Jan Wiplar Heinrich Holly Mikulaß Wiplar Johann Holly Leopold Wilim Holi IV dokument
W Imię Swiętey a nierozdzielnej Troice Boga Ojca y Syna
y Ducha Swiętego Amen.
Roku Panskiego 1671 Dnia 30 January Stala sie Zmowa
Slubna cała doskonała w niczym nienaruszona między Ichmcami
IEimćą Panią Zuzanną z Silniec Kozłowską na Cwiklicach
a Rudultowicach, Sędziną Ziemską Swobodnego Panstwa
Pszczynskiego, slawney niegdy pamięci Nieboczyka IEomi Pana
Marcina z Kozłowa Kozłowskiego Sędziego Ziemskiego pomienionego
Panstwa Pszczynskiego Matronką pozostałą wdową
z iedney: A IEomią Panem Wacławem z Zborowa Zborowskim
a na Bojszowach z Strony drugiey a to w ten niżej opisany sposob.
Iz idze pomieniona IEm Pani Sędzina za Wolą Boską, tudziesz
za pilnym Staraniem IEmi Pana Zborowskiego z Ichmiow
Panow Przyiacioł iego: Czyniąc takze zadosyć Woli sławney
pamięci Niebosczyka IEmi Pana Sędziego Małzonka swego,
ktory ieszcze z Zywota swego pomienonemu IEmi Panu Wacławowi
Zborowskiemu Corkę swoię IEim Pannę Annę z Kozłowa
Kozłowską w Stan Swięty Małzenski obiecał, y ostatnią
Wolą Swoią tego potwierdził, Tasz wyzey mianowana IEim
Pani Sędzina, wyzey mianowanemu IEomi Panu Waclawowi
Zborowskiemu Corkę swoię IEim Pannę Annę Kozłowską
w Stan Swięty Małzenski daie po ktorey z Dobr Oyczystych y
Macierzystych (wszakze iey tym nieodbywaiąc) Wiana Trzy
Tysiące Talerow liczby sląskiey, w kazdy Taler po 36 groszy
sląskich, a w Grosz 9 piniędzy białych rachuiąc, za kwitem
iednak tegosz IEomi Pana Zborowskiego z odebrania tego naznaczonego
Wiana, obiecała Przeciwko ktorey Summie IEom
Pan Wacław Zborowski IEi mi Pannie Annie Kozłowskie przysłey
da Pan Bog Matronce swoiej drugie Trzy Tysiące Talerow
liczby na gorze mianowan Wiannem Sposobem, takze Cztyry
Konie z przykrytym Wozem, tudziesz za Ruchome Rzeczy Pięc
Set Talerow sląskich zapisuie, na ten sposob Pokadby wyzey
mianowana IEim Panna Anna Kozłowska przyszła da Pan Bog
Pani Matronka iego Zyc w ktorym Pan Bog oboie na długie
Czasy niech chowa IEmc Pana Zborowskiego da Pan Bog przyszłego
swego przezyła, tedy niebędie powinna z Dobr Gornego
Działu Wsi Bojszow do Smierci swey, albo przemienienia Stanu
swego Wdowskiego Ustępowac; aly y owszem tych Dobr Wiannym
Prawem z wszystkimi pozytkami y przylezytosciami Uzywac
y dzierzec, bez Czynienia Rachonku według Kupnych
Smow, iak on sam dzierzał y Uzywał bez przeszkody Erbow
a Potomkow zwysz mianowanego IEomi Pana Wacława Zborowskiego
prawo miec będzie. Wszakze Dziatki ktoreby mi Pan
Bog dac raczył, pokad w Dobrach tych siedziec będzie powinna
przy sobie chowac przyodziewac, y na Naukę nakładac, A iezeliby
Stan swoi wdowski odmieniła, wolno ią będzie Erbom często
mianowanego Pana Wacława Zborowskiego wypłacic, gdy
iej Summa Trzy Tysiące Talerów Slęskich, za Ruchome Rzeczy
Dobytek Pięc Set Talerow, koni Cztyry ktoreby po Smierci
nailepsze byly y woz przykryty oddane będą, tedy powinna będize
z Maietnosci Ustępic, y wtym Valorze ona iako przyięła
Erbom oddac, a iezeliby sie iey konie y wos niepodobał, powinni
iey Erbowie Trzysta Talerow sląskich za to oddac, takze
y od Summy Trzech Tysięcy Talerow, od kazdego Sta po
Osmi Talerach Odwianku asz do Smierci dawac, a wziąwszy
Wiano, za Rzeczy Ruchome takze swoie własne Rzeczy, y to co
kolwiek by iey od Pana Małzonka iey darowane było. Na
szesz Mil od Poddanych odwozona byc ma. A iezeliby tesz
IEimi Pannie Annie Kozlowskiej z kądkolwiek nad naznaczony
Posag co przyszło a Pan Wacław Zborowski to do siebie wziąc
chciał, powinien iey to Listem Rękamskim zaopatrzec y zapisac.
A co sie tu na wierchu y na dole pisze, to sobie Strony obiedwie
ztrzymac slubuią. Na co dla wyszey wiary y pewnosci rękami
własnemi sie podpisali y Sekrety przycisnęli. Przyprosiwszy
sobie do Podpisu z Strony IEmi Paniey Sędziny Ichmow
IEmi Pana Stanisława z Kozłowa Kozłowskiego na Cwiklicach
IEmi Xiędza Mikołaia z Silnic Silnickiego IEmi Pana Samuela
z Silniec Silnickiego na Cwiklicach a Thomicach. IEmi Pana
Albrechta Leopolda z Wielkiey Paczyny Paczynskiego na
Bycinie Pisarza Ziemskiego Xięstwa Opolskiego a Raciborskiego.
IEomi Pana Gerzego z Kozłowa Kozłowskiego na Wielopolu
IEmi Pana Pawła Czechowicza na Pawlowicach. Z Strony zas
IEmi Pana Wacława Zborowskiego Ichmiow Panow IEmi Pana
Andrzeia z Zborowa Zborowskiego Rokzica IEemi Pana Wacława
Zborowskiego IEm Pana Zygmunta ze Zborowa Zborowskiego
na Boguchwałowicach IEmi P Krystofa Froksztyna na
Zawiści. IEmi Pa Balcera Wyplara na Gardawicach IEmi Pa
Adama Kazmierza z Szeligowa Szeligowskiego na Bziu. IEmi
Pa Andrzeia z Blintzdorfu Szponera na Bziu ktorzy takz Secrety
swe przycisnęli y rękami własnemi sie podpisali wszak sobie
y Erbom swym bez Szkody. Działo sie w Rudultowicach Dnia
y Roku na gorze mianowanego.
Pawel Czechowicz Gendrzich SPonar Z blinzdorfu Gerzy Kozlowsky Adam Kasimis Scheligowsky Albrecht Leopold Paczinsky z Scheligowa Samuel Silnicky Balczer Wyplar Xiądz Mikołay Silnicki pleban Krystof Frokstyn Lendzenburg Stanislow Kozlowsky Zygmunt ze Zborowa Zborowsky Zusanna Kozlowska Andrzy ze Zborowa Zborowsky rodzona Silniczka Wacław ze Zborowa Zborowski V dokument
W Imię Swiętey a nierozdzielney Troyce Bog Oyca y Syna,
y Ducha Swiętego Amen.
Roku Panskiego 1675 Dnia 23 Novembris Stała sie Zmowa
Slubna czała a doskonała, wniczym nie naruszona między G.
Mciami IEPM Panem Samuelem z Sylnicze Zylniczkym na
Czwiklicach a Tomicach z iednei: A IE Mcia Panęm Zigfridęm
Hermanem z Nowegoweichu Promniczem 31) na Myzerowie a Goczałkowicach
z strony drugiei ato wten nizei opysany sposob.
Iz idąc pomienony IEM Pan Samuel Sylniczky z wolą Bozą tudzies
za pilnęm staranięm IEM Pana Promnicza y prozbą IEM.
Panow Przyjacioł iego Czorkę swoe IEMosc Pannę Anne
31) Promnicowie z tego domu nie należeli do panującego rodu Promniców
z „Staregoweichu". Pierwszym przedstawicielem panującej linii był Henryk
Anselm 1612—1621, żona jego Zofia była córką Zygmunta VI von Kurtzbach
i żony jego Heleny, córki Piasta Fryderyka III z Lignicy.
Sylniczka wstan S. Malzensky daie. Po ktorei dobr Oyczistich y
maczierzinskich tak Wkoronie Polskiy w Xzestwie Zatorskym a
Oswięczymskim, yako tes y wsląsku w Panstwie Pszczynkym
będączich, Wiana Tysiąc Ryńskich liczby y moneti sląskiei,
wkazdy Rynski po trzidziesci gr. slęskych a v gros po dwanascie
H. rachuiąc, ato naidalei wroku a dwanascie Niedzielach
porzad posobie zbieglych oddac obieczał. Aten naznaczony Posak
niegdzie indziei tilko na Czesci Swoiei niezawadnei Czwiklicach
Kęmpno nazwanei, IEM Pan Samuel Sylniczky zapisuie
y naznacza; tak ze iusz po odebranu Posagu IEM Pan Promnic
swemi niepowinien ne bendzie wiencei tak W Koronie Polskiei
z Maiędnoscy Tomyc nazewanych, w Kzięstwie Zatorskym a
Oswięczymskym iako tes y z Czwiklic Kęmpny nazwaney nad
ten naznaczony Posag bęndących, zadnęm praetextem tam Paternorum
qm Maternorum Bonorum sczyczącym sie praetendowac
ani upominac; poniewasz tu na Częsci Czwyklicach Kempnie
nazwanei, ten zwys mianowany Posag z Dobr Oyczistich
y Maczierzystich z rzeteline naznac: y tu in casumsolutionis
INEM Panu Promniczowy do upominania sie regres zachowuie,
poktorym odebranym posagu powinien bęndzie IEM Pan Promnic,
przisła da Bog P Malzonkę swoie, tak do Cancellary
Swobodnego Panstwa Pszczenskiego, iako tes y do Grodu
Oswięczymskiego in persona, dowyrzeczenia sie z Dobr Oyczistich
y Maczierzynskych w Xzięstwie Zatorskym y Panstwie
Psczynskym bęndących, salvis tamen Successioniby iezeliby
iakie byly sie stawic.
Przeciwko ktorei Summie Tysiąca Rynskych Wiana od
IEMP Sylniczkiego naznaczonego, IEM Pan Zigfrid Herman
Prońic vice versa IEMci Pannie Annie Sylnieckiei przyslei da
P. Bog Malzonce Swoiei drugi Tesiąc Rynskych liczby na gorze
mianowanei Wiannim sposobem A zosobna Tisiąc Rynskych
darowanym sposobęm, ato na Statku swoym nikomu nie zawadnym
Myzerowie nazwanym w Panstwie Pszczynskym będączym,
zapisuie y Wiano czeni. Takze Styre konie z przykritym
wozęm naten a natakowy sposob pokądby wyzei mianowana
IEM P. Anna Sylnicka przysła da Bog P. Malzonka iego zycie
(w-ktorym P. Bog oboie nadlugie czasy niech chowa) IEM Pan
Promnica da Bog przislego Malzonka swego przezyła, tedy
niebęndzie pwynna ze Statku calego a zupelnego do Smierci
swoiei, albo przemienienia Stanu swego wdowskiego ustęmpować;
ale y owszem tego statku Mizerowa wiannym Prawęm ze
wszystkimi pozytkami y przilezytosciami uzywać y dzierzeć, bez
czenienia Rachunku, według kupnych smow iak on sam dzierzał
y uzywał bez przezskody Erbow a Potomkow zwys mianowanego
IEMP Promnica, prawo mieć bendzie. Wszakze Dziatky
ktore by mi P. Bog dać raczył pokąd W statku tym Mizerowie
siedzieć bęndzie powynna przi sobie chowac przyodziewac y na
naukę nakladac. A iezeliby Stan Swoi Wdowski odmienila
wolno iąm bęndzie erbąm często Mianowanego IEM P. Promnica
wiplacic, gdi iey Summa, ta kten Tisiąc Rynskich wiannim
sposobęm, iako y drugi Tisiący Rynskych darowanym sposobęm,
od P. Promnica zapisane wkazdy Ryns. po 30 gr Sląskich
a w gros w 12 H rachuiąc, oddanę bendą, takze Styri konie
ktoreby nailepsze posmiercy byly, y Woz przikrity. Tedy powinna
bendzie ze Statku Mizerowa wystąpić y wtym walorze
iakogo prziieła oddać a iezeliby sie iey konie y woz niepodobał,
powinni iey Erbowie Sto Dukatow zato oddać, takze y od Summy
dwoch Tisięczy Ryns od kazdego Sta po Osmy Rynskich
odwianku asz dosmierćy oddawac maią, a wziąwszy wiano
takze swoie wlasne rzeći ktoreby ku IEM P. Malzonkowy swemu
prziwiozła, y prziwiesc mogła y to cokolwiek by iey od
IEHM P. Malzonka darowane było na sesćz myl od poddanych
Mizerowskych odwozone być ma, bez wszeliakiey trudnosci.
A iezeliby tes IEM Pannie Annie Sylniczkiei skądkolwiek per
Successionem co przjsło, a P. Malzonek to dosiebie wziąc
chciał powinien ieyto listęm Rękoiemskym zaopatrzić y zapisać
aten Revers wręcze IEM P. Oyca oddać. Smowy tes Swadebne
IEMP P. Promnić poskonczeniu Wesela najdaley Styrych
Niedziel powynien bęndzie y ta Szwadebna Szmowa obligiruie
sie do Sławney Cancellary Psczynskiei do Confirmowania podac.
A co sie tu na wierzchu y na dole pisze, to Sobie Strony
obiedwie ztrzemac slubuią. Na co dla lepszy wiary y pewnosci
rękamy wlasnymi sie podpisaly y Sekreti prziczisnęli, przyprosiwsszy
sobie do podpisu IHM Pana Pawłła Czechowiča z Pogowia
a Na Pawlowicach IEM P. Andrzeia z Zborowa Zborowskiego
a na Boiszowach IEM P. Stanislawa z Kozłowa Koslowskiego,
IEMP Waczława ze Zborowa Zborowskiego na Gornych
Boiszowach y Czwiklicach, IEM P Romana Gaiusa z Czerwonei
Woly a Zawdzie Wolskiego, IEMP Marczyna Z Lewiru
Blanka, Z Strony zas IEM P. Promnica P. Balczara Wyplara
z Usyc ana Gardawycah y Zawadzie IEMP Starszego Mikolaia
Wyplara (titul) IEMP Pietra Ruczkiego (titul) IEMP Piotra
Wiplara IEMP Waczława Sobka tit. IEMP Adama Kazmierza
Seligowskiego tit. aby sie rękamy takze swemy podpisaly y sekrety
swe prziczisnęly wszak sobie y Erbom a Potomkom swym
bez skody. Datum na Kempnie w Czwjklicach dnia y Roku nagorze
mianowanego
Marcin z Lewieru Blanek Adam Kasimir Scheligowsky Roman Gayus Wolskj Waczlaw Sobek Wacław Zborowski Peter Wyplor Stanislow Kozlowsky Petr Ruczky Andrzei Zborowsky Mikolahs St. Wipler Paweł Czechowicz Balzer Wyplar Samuel Silnicki H. Promnitz VI dokument
Ich Ewa Maria verwittibte von Hof, Geborhne von
Franckhen, urkunde und bekenne hiemit vor jedermänniglich,
demnach zwischen mir, und dem Hoch- Edelgeborhnen Ritter,
Herrn Johann Adam von Legat, ein Vollkommenes Ehe verlöbüss
geschlossen worden, wir aber aus gewissen Ursachen
besondere Ehe Pacta auszurichten nicht gemeynet sind, Alss
will ich aus eigenem Antrieb, meinem oberwohnten Herrn
Bräutigam, betrachtende dessen aufrichtige Liebe gegen mich,
und zwar nach zuvorgehabten Rath mit meinem zugleich mit
unterschriebenen Herren Curatoribus, vor itzt und auf ewige
Zeiten unwiederruflich geschencket haben, benennentlich: zwey
Tausend Gulden Reihn. und zwar 1000 gleich Baar, und das
andere vermittelst einer von Tit: Plen: Herrn Baron von Foglar
zu Gudow auf 1000 fr gehabten, und ihme HErrn Bräutigam,
überggebenen schriftlichen Obligation, Ferner drey Gebett
Better, darzu Sechs völliger Uberzug Garnituren, Also auch
anderthalb Dutzend Tisch Tücher, Anderthalb Dutzend Handtücher,
zwey Dutzend gezohgene Servietten, Imgleichen Ein
Dutzend Zinnerne grohse Schühseln, Ein Dutzend Zinnerne
Taller, vier Zinnerne Leuchter, Ein Zinnern Handt Becken,
zwey Zinnerne Saltz Mästen 32), zwey Zinnerne Flaschen die
eine von einem gantzen, die andere von einem halben Topf,
So dann auch Ein Dutzend Silberne Löffel, Einen dergleichen
Grossen Vorlege Löffel, Ein halb Dutzend Messer mit Silbernen
Schaalen, von Kupfer Einen Kessel und eine Fischpfanne,
von Messing einen grossen Mörsser, und endlich eine Goldene
Kette von 24 Ducaten, Nachdeme nun oberwehnter mein geliebter
Bräutigam diese Schenckung danckbahrlich angenommen;
Also habe Ihme diese Donationen inter vivos nochmahls bestättigen
wollen, also dass alles obbeschriebene von nun an und zu
ewigen Ihme eigenthümlich zugehören und seiner Freyen Disposition
oder auch Transferirung, Schenckung, Voreuserung,
Vortauschung an andern unterwürfig seyn solle. Zu mehrerer
Bekräftigung dessen, habe mich nebst denen erbethnen Herrn
Curatoren eigenhändig unterschrieben, und unsere angebohren
Insigel bey gedrückt. Will auch sothane Schenckung in so
weit es erforderlich gehörigen Orths Confirmiren lassen So
geschehen Pless den 15. Januar 1733.
32) Salzfäßchen — solniczki.
Ewa Maria Verwittibte von Hoff gebohrne von Franckhen Karl Marklowsky Curator Frant Gottlieb Gußnar von Komorno curator. Stosunki prawno-majątkowe podczas trwania małżeństwa a) Posag
Widzimy z dokumentów, że w umowach ślubnych a raczej przedślubnych ustalano wysokość posagu żony, odwzajemnienia się męża i sposób zabezpieczenia tych sum. Obowiązany do wypłaty posagu składał przyrzeczenie, iż posag uiści. Ustalono również termin wypłaty posagu; dopiero po zawarciu małżeństwa wypłacono posag cały lub w ratach np. w rok po zawarciu lub nawet rok po śmierci zobowiązanego do wypłaty (dok. 1687 24 VI). Poręczyciele umacniali zobowiązanie wypłaty. Było zasadą w tych czasach, że posagi dawano w gotówce, celem uniknięcia rozdrabiania gruntów. Mąż miał prawo do użytkowania posagu.
b) Wyprawa
Oprócz posagu otrzymywała kobieta wyprawę (paraphernalia, germ. Gerada), składającą się z inwentarza żywego i martwego, ze sprzętów domowych, jak łóżka, ławek, odzieży, bydła i klejnotów (Fahrnisaussteuer, fruhabor). Obszerniejszych opisów wyprawy z XVI i XVII wieku w pszczyńskim archiwum nie posiadamy; musiały jednak być bogate przed trzystu laty w czasach rozkwitu przywilejów szlacheckich. Lecz z roku 1733 15 I (plika: Kuriosa) istnieje już wymienione Instrumentum donationis (por. dok. 6). Wyprawa w tym wypadku składa się z trzech pościeli, 18 obrusów, 18 ręczników, 24 serwetek, 12 talerzy, 4 pająków itd. Całą wyprawę zawsze zwrócono wdowie w razie jej powtórnego zamążpójścia.
c) Odwzajemnienie się męża
W umowie ślubnej ustala mąż odwzajemnienie się, „ut mulier in dote secura sit, nec damnum patiatur et in praemium virginitatis amissae” (Weingarten: I 365). To odwzajemnienie dorównywało wartości posagu. Aequalitas est servanda inter dotem, et donationem (Weingarten: I 365). Sumy ofiarowanej żonie mąż nie wypłacał, ale ją wraz z posagiem na majątku zabezpieczał. Mąż do sprzedania odwzajemnienia nie miał prawa. Porównaj 7 art. prawa ziemskiego pszczyńskiego.
d)Zabezpieczenie (dożywocie)
Mąż zabezpieczał zwykle posag i wiano na całym majątku, lub też na części. Zabezpieczenie rozszerzało się także na dom mieszkalny (sydlo) wraz z całym inwentarzem, doń należącym. Zabezpieczenie posagu i wiana było obowiązkiem męża, który go na siebie przyjmował, jak już wyłuszczono, przy zawarciu umowy o zawarciu małżeństwa. Celem zabezpieczenia było danie żonie gwarancji, że posag i wiano (dos i antidos) będą miały pokrycie w majątku, na którym zostały zabezpieczone. Chodziło też o pewność, że śmierć męża nie pogorszy stosunków majątkowych żony — gdyż używać będzie nadal dochodów z dóbr.
Sposób regulowania stosunków prawno-majątkowych po rozwiązaniu małżeństwa przez śmierć
Rozwiązanie małżeństwa powodowało ważne skutki prawne
co do posagu itd.
Po śmierci męża wdowa pozostała w domu, w którym ją
mąż odumarł. Użytkowała majątek ruchomy i nieruchomy, pozostawiony
przez męża w chwili śmierci; ale nie miała żadnego
prawa do naruszania substancji gruntów. Żona po śmierci męża
ma więc zostać przy posagu, wianie i przy swych parafernaliach
i ma prawo użytkowania tej części majątku, na którym
posag i wiano są zabezpieczone (por. dok. Cwiklice, 1675,
23 XI). Użytkowanie dóbr przysługiwało wdowie dożywotnie
i kończyło się dopiero z chwilą powtórnego zamążpójścia lub
śmierci.
Powtórne zamąż pójście wdowy
Mamy dokładne dane na pytanie, jaki jest los wdowy,
posagu i wiana w razie powtórnego zamążpójścia.
Traciła prawo do mieszkania na majątku, na którym jej
posag i wiano były zabezpieczone. Również traciła prawo do
użytkowania dóbr męża. Spadkobiercy męża byli zobowiązani
wypłacić jej posag w gotówce i pewny % od sumy odwiennkowej
(zwykle 6 procent albo 8 procent). Przestrzegano zasady,
że zatrzymywała wszystkie te ruchomości, które, wychodząc
za mąż, wniosła w dom męża, więc sprzęty,
szaty, bydło, klejnoty itd. Z ruchomości zaś, pozostałych po mężu,
otrzymała zwykle połowę inwentarza żywego i martwego.
Ponadto zawsze 4 konie najlepsze (hodne) i wóz kryty (zamiast
tych ostatnich mogła też otrzymać gotówkę). Zdarzały
się wypadki, że spadkobiercy, wdowie wychodzącej ponownie
za mąż, nie chcieli wypłacić posagu (z jakichkolwiek bądź powodów).
Wtedy praw swych dochodziła poszkodowana wobec
wszystkich, którzy wzbraniali się wydania jej i użytkowania posagu,
przed sądem, któremu przedkładała dokument zapisu
posagu i wiana.
W archiwum pszczyńskim znajduje się także innego
rodzaju proces t. zw. actio ad interesse w „Gerichtsbuch"
d. d. 25 X 1697, 15 XI 1697 i 13 XII 1697 pod napisem:
„Marianna Elis. Suchodolska, Ehefrau des Chorączewicz gegen
Johann Wiplarischen Erben wegen Prosequierung des auf die
Gardawitzischen Kaufgelder geschlagenen Anrechts in causa
actionis ad interesse wegen angegebener Sponsalien mit dem
verstorbenen Johan Wyplar.”
Tło procesu jest następujące: Marianna Suchodolska wyszła
za mąż po raz pierwszy za Erazma Ferdynanda Skala
(dok. umowy ślubnej d. d. Łąka 23 I 1682) Po jego śmierci zamierzała
poślubić Jana Wyplera, którego pierwszą żoną
była Magdalena Poliksena Voglarówna (Foglar, Fogler). Posag
Suchodolskiej z pierwszego małżeństwa wynosił 500 talarów.
Ten posag więc musiała zapisać Janowi Wyplerowi, który
umarł krótko po umowie około roku 1696, W następnym roku
cztery siostry Jana Wypiera, mianowicie Helena Holly rodz.
Wyplerówna (por. dok. 1687 24 VI), Anna Katarzyna Kisielowska
rodz. Wyplerówna, Anna Maria Wyplerówna i Zuzanna
Eleonora Wyplerówna sprzedały Gardawice Twardawie. Wtedy
Suchodolska, która po raz drugi 33) wyszła za mąż za Chorączewicza,
żądała od spadkobierczyń 1000 talarów (prawdopodobnie
tytułem posagu i wiana). Spadkobierczynie wzbraniały
się wypłacenia tej wygórowanej sumy; wtedy żądała 500 talarów,
ale i na tę sumę nie zgodziły się i chciały dać najpierw
tylko 30 talarów a następnie 50 talarów i pierścień. Przyszło
więc do skargi. W toku procesu pani Suchodolska-Chorączewiczowa
powołuje się na umowę ślubną z Janem Wyplerem
(która niestety nie znajduje się w archiwum). Według umowy
przysługuje jej prawo do zwrotu posagu przez spadkobierczynie
po Janie Wypierze. Te jednak zarzucają, że żądanie takie
jest wygórowane, albowiem jej majątek ziemski nie ma już
tej wartości co w chwili umowy ślubnej. Zachodzi pytanie, czy
obecnie jeszcze wszystko istnieje i czy nie przetrwoniła czegoś
z tego majątku, i czy nie zużyła go częściowo na zapłacenie
podatków. Dlatego też jej posag nie może przedstawiać tej
wartości, co dawniej i żądanie tak wielkiej sumy jest nieuzasadnione.
Skarżąca natomiast twierdzi, że suma ta jest jeszcze
utrzymana. Pozwanej ze swej strony zarzucają, że po śmierci
pierwszego męża powinna była zrobić spis inwentarza, ażeby
mieć dokładne podstawy i piśmienne dowody na swe twierdzenia.
Zakończenia procesu i wyroku z tego procesu nie ma
w „Gerichtsbuch” . Lecz podług prawa proces wypadł prawdopodobnie
pomyślnie dla Chorączewiczowej . Sąd zwykle
w sprawach takich działał szybko, jak widzimy z dat powyższych
terminów, i pozwanym nie udzielał zwłok procesowych.
Donatio reciproca (wstaupek manzelski)
Praktyka „wstaupków" wypływa z art. 4 i 16 prawa ziemskiego
pszczyńskiego. Przytaczam tutaj „wstaupek manzelski"
d. d. Borynia 1649, 14 II między Szymonem Czyżowskim na
Boryni i żoną jego Barbarą Czyżowską rodz. Brokwiczówną
z Syczendorffu. Szymon Cz. obiecuje oddać swojej żonie
wszystkie pozostałości po nim w razie jego wcześniejszej
śmierci; żona zaś przyrzeka jemu, że całe jej mienie bądź to
w gotówce bądź to w klejnotach etc. w razie jej wcześniejszej
śmierci będzie należało do niego. Wyjątek stanowią 300 talarów
dobra macierzystego i 100 talarów dobra ojczystego dla
syna Fryderyka. Inny taki „stupeck" pochodzi z Woszczyc d. d.
3 X 1685 (półka Orzesze), sporządzony pomiędzy Franciszkiem
Kamieńskim ze Świętochłowic na Orzeszu i Jaśkowicach
i żoną jego Ludmilą Kamieńską.
33) 19 II 1697 ...Adalbertus Białkowic, Commendarius Łącensis, matr.
intcr. Mathiam Chorązowic de Ligota Dioec. Wratislaviensis arochiae
Lezincensis et. Mariannam Skałowa, viduam relictam post defunctum
Skał... confirmavit.
Pokładziny
Powiedzmy coś w końcu o pokładzinach. Posiadamy, jak
stwierdzić mogłem w archiwum pszczyńskim, jeden tylko dokument,
w którym mowa o pokładzinach, mianowicie zapiski d. d.
Pszczyna 30 VI 1660 dotyczące uroczystości ślubnych Juliusza
Sunegka, dziedzicznego Pana na Bielsku z hrabianką Eleonorą
z Promnic, córką śp. Zygmunta Zygfryda z Promnic. Co to są
pokładziny? Przez pokładziny rozumiano połączone z uroczystościami
zawarcie małżeństwa przez wstąpienie na łoże małżeńskie,
co odbywało się najpierw publicznie przed świadkami.
Jeszcze w połowie średniowiecza nie uważano ślubu, lecz pokładziny
za akt prawny zawarcia małżeństwa, po których dopiero
nastąpił ślub w kościele. Pokładziny uważano za początek
przynależności do wspólnego stanu i wspólnoty gospodarczej.
Zapisek ów, dotyczący pokładzin w Pszczynie, zawiera
spis szlachty wyższej, która miała brać udział w tej uroczystości
„Ungefehr Auf. Saz, welche Standes Personen auf der
Frewlein Eleonore BeyLager sollen ersehet werden" np. Emmerich
Freyherr von Sonneck, Graf von Schlick, Obrister Planta,
Graf Schafgotsch, Herr Praelat Graf v. Schafgotsch itd.
Ciekawa jest notatka w środku zestawienia zaproszonych: „Die
stende der Herschaft plesse die armen sinder sollen auch gebetten
werden den wo ehs zu essen vnd Saufen giebt kommen Sie
gar willigk”. Ta uwaga ze swym ironicznym sensem, pochodząca
może ze złośliwości pisarza albo też tylko wyraz rubasznego
stylu owych czasów, dowodzi, że żyła również szlachta
zubożała, która zwykle mocno musiała zaciskać pasa i tylko
na ucztach weselnych mogła się opychać do syta i upijać.
Wesele to opisują jeszcze inne notatki, np. spis dotyczący
kolejności, w jakiej mieli siedzieć goście, „Verzeichnuss wie
die Eingeladenen Gäste zur Taffel gesezzet sollen werden"; zachował
się także spis kolejności zaproszonych w orszaku weselnym
w drodze do kościoła, „Lista, auf wie zur Plehs gegebene
Verzeichnus accomodiret Wie dieselbte Zur Treüung gehen
sollen"; mamy również przepisy o służbie marszałka dworu,
o przyjmowaniu gości, podawaniu napojów „Vor dem Trunk
stehen", o noszeniu pochodni etc.; tak np. Balcer Wypler i Piotr
Wypler pełnili służbę marszałków w pokoju, gdzie były ustawione
kielichy, puchary itp., a Mikołaj Wypler starszy wyznaczony
jest do przyjmowania pułkownika Planta (Obrist
Planta), a Erazm Wypler i Stanisław Wypler mają przyjmować
hrabinę.
Niechaj ta praca będzie przyczynkiem do poznania przeszłości
prawno-obyczajowej Śląska, tym więcej, że Winiarz
(Rozprawy Akad. Um. Seria II, Tom XII, str. 197) twierdzi,
że o wianie etc. nic nam śląskie źródła nie mówią.
a) ŹRÓDŁA ARCHIWALNE 1. Archiwum ks. Pszczyńskiego. 2. Księgi parafialne w Pszczynie. 3. Archiwum miasta Mysłowic. b) DRUKOWANE: 1. Johann Jacob von und zu Weingarten Rittern Fasciculi Diversorum Jurium, Nürnberg 1690. 2. Schröder, Geschichte des ehlichcn Güterrechts, w Sybels Hist. Zeitschrift, 3I Bd. UWAGI: W ustępie „Von Morgengaben" ujednostajniłem pisownię rzeczowników przez dużą literę początkową. W dokumentach I, II i III zastąpiłem dawną literę g przez j, np. geho: jeho. Katowice JAN WYPLER