Stosunki prawno-małżeńskie szlachty pszczyńskiej
od XVI do XVIII wieku Stosunki prawno-małżeńskie szlachty pszczyńskiej od XVI do XVIII wieku.
Źródło: Roczniki Towarzystwa (czerwiec 1938) "delibra.bg.polsl.pl"
Wersję cyfrową przygotował: Czesław Mnich. 



                 STOSUNKI PRAWNO-MAŁŻEŃSKIE
                   SZLACHTY PSZCZYŃSKIEJ
                     OD 16 DO 18 WIEKU

      Poszukiwania ograniczyłem przeważnie do starogórnośląskiego rodu szlacheckiego Wyplerów, a to z tego powodu, iż wypływają one jako prace poboczne z dłuższej historii odnogi tego rodu i jego rozsiedlenia w byłym państwie pszczyńskim 1). Inne dokumenty dodane służą jako uzupełnienie tematu. Mimo szczupłego wyboru materiału archiwalnego można śmiało twierdzić, iż praktyka ślubów, umów przedślubnych, regulowania posagu, wian, dożywocia itd. odbywała się w tym czasie u szlachty mniej więcej jednostajnie. Opracowanie więc kilku dokumentów daje już wierny obraz stanu rzeczy.
      Ogłaszamy dwa dokumenty XVI wieku, pierwszy z 1597, drugi z 1599 r. Oba są t. zw. „wienami". Mamy w nich jakby prototypy innych dokumentów tego rodzaju. Dokumenty te są wyciągami z księgi „Landbuch" 1582—1681, fol. 85a (1597) i fol. 85b (1599). Księga obejmuje czynności urzędowe. Wciągano do niej w porządku chronologicznym rozmaitej natury akta np. dożywocia (wiena), kontrakty kupna i sprzedaży, ugody (porównania), fundacje itp. Księga ta daje więc dokładny obraz prawnej działalności ówczesnej szlachty i dostarcza w różnych kierunkach cennych wiadomości. Akta są pisane w języku czeskim i polskim.
      Dalszymi dokumentami podstawowymi są „umowa ślubna" d. d. Zawada, 1687 24 VI — dwie umowy ślubne, pisane w polskim języku, a to d. d. Rudołtowice 1671 30 I (półka Bojszowy) i d. d. Ćwiklice, 1675 23 XI (kartoteka: Ćwiklice), a w końcu „Instrumentum donationis" d. d. Pless, 1733 15 I w jęz. niemieckim (plika: Kuriosa).

1) Jan Wypler: Przyczynki do historii starogórnośląskiego rodu rycerskiego Wyplerów w byłym państwie pszczyńskim. Katowice 1936. Nakładem autora, str. 100 (wydanie niemieckie).

      Zanim przystąpimy do bliższego rozejrzenia się w tych dokumentach, podajemy terminologię pojęć w sprawach małżeńskich. Umowa ślubna, po czesku: smluwa swadebni albo kondelna lub niem. Eheberedung albo Ehe-Pacta, po łacinie pacta dotalia, odbywa się między przyszłym małżonkiem i rodzicami córki w domu rodziców córki. Córkę, która jako kobieta nie ma uprawnienia do samodzielnego zawierania umów, wydają rodzice, ojciec lub matka (zastąpiona przez kuratora, w razie śmierci ojca, por. dok. d. d. 1671 30 I, gdzie wdowa pani Zuzanna z Silniec Kozłowska wydaje córkę).
      Powinno się rozróżniać posag ze strony żony od odwzajemnienia się ze strony męża. Majątek, wniesiony przez żonę, nazywa się posagiem, po czesku wienem, po łacinie dos, po niemiecku Mitgift od mitgeben, w Austrii też Heimsteuer. Odwzajemnienie się męża nazywa się po łacinie antidos lub dotalitium lub po grecku antipherna; w pszczyńskich dokumentach czytamy wyrazy: wiano, odwienne lub wianny sposób lub Gegenverhältnis i Gegenlage. (Porównaj Weingarten, I. 365: In compensationem dotis uxoris maritus donationem propter nuptias facere tenetur, quae dicitur antipherna vel dodalitium, vel dotarium.) W Polsce wiano (dotalitium) oznaczało też posag wraz z wianem, a błędnie nazywali pisarze majątek żony dotalitium, a odwzajemnienie się dos. Około XV wieku zjawia się dla posagu i wiana łączna nazwa: oprawa (reformatio) 2). Wreszcie wyłania się jeszcze jedna nazwa: ze względu na prawo dożywotniego używania dobra męża nazywano posag i wiano razem dożywociem, advitalitas, Leibgeding, Leibzucht, Wittum, po czesku wieno. Inne nazwy polskie dla dożywocia są: wienny list lub wzdawny list.
      Od oprawy powinno się rozróżniać wyprawę po niem. Ausstattung lub Abstattung, paraphernalia w języku prawnym. Obok posagu otrzymywała kobieta, wychodząc za mąż, od osoby, mającej obowiązek wyposażenia jej, ruchomości przeznaczone do jej domowego osobistego użytku; zaliczono do wyprawy: odzież, kosztowności (klejnoty), bydło, meble (sprzęty), dobytek, nabytek (fruhab, forhab = fahrende Habe), jednym słowem wszelkiego rodzaju mobilia. Był to więc pewnego rodzaju posag, dany w przedmiotach. Ścisłej granicy między posagiem właściwym, danym w gotówce i wyprawą, nie było zawsze.

2) 3 oprawy w j. polskim zawiera 4. tom zbioru „Cztery tomy dok. z 15, 17 i 18 wieku, różnorodnej treści w Archiwum miasta Mysłowic“ . Oprawy te pochodzą z r. 1572. O wianach w mieście Mysłowicach por. „Czerwona Księga“ 1590—1671, ibidem.
      Z powodu zawartego małżeństwa ofiarował jeszcze mąż żonie jakiś dar, zwykle sumę pieniężną. Zwykle mąż dodawał dar ten (donatio propter nuptias) do sumy przez siebie ofiarowanej ; ale donatio propter nuptias oznacza też w ogóle dotalitium lub antidos.
      Dodajmy jeszcze kilka definicji co do dóbr macierzystych i ojczystych. Macierzyste (Mutterteil, bona materna): jest to ta część majątku ojca, na której zmarła matka miała posag i wiano zabezpieczone. Przy podziale majątku przypadała ta część po śmierci matki synom, którzy powinni byli wypłacić siostrom posagi. Ojczyste (Vaterteil, bona paterna) oznaczają cały inny spadek po ojcu.
      Wzajemnym darem pomiędzy żoną i mężem jest tak zw. donatio reciproca, po czesku stupek albo wstaupek manzelski, po niem. gegenseitige Vermögensbegabung.
      Celem dokładnego zrozumienia podwalin i stosunków prawnych i majątkowych w sprawach małżeńskich, należy najpierw podać wyciąg z „Landesordnung der Plessischen Landschaft" z roku 1591, Pless Mitwoch Nach Trium regum, t. j. 9 I 3) podług tłumaczenia z języka czeskiego na język niemiecki: „Der Plehsnische Landschaft Landes Ordnung wie sie nach dem Behmisch vordeutscht worden". Dzieło obejmuje 48 folii. Ustęp o sprawach prawno-majątkowych małżeństwa zawiera 17 artykułów, zatytułowanych „Von Morgengaben". 

                      Von Morgengaben der
                           1 Artikel

      Allerlay Morgengaben neben der Eheberedung, welche ins Landtrecht überraicht werden, sollen auf freyen und vormals niemandten verfürten 4) Güttern verschrieben und vermacht werden, und solche Eheberedungen sollen ausfürlich sein. Nach Emphahung der Heimstewer, ob sie siech ihres Vater und Mutter Theil Verzichtigung 5) thuen solen, damit derethalben vorm Landtrecht keine Irrung geschehe.

3) Należałoby przypuszczać, że w Pszczyńskiem kalendarz nowy wprowadzono 6/17 I 1584 jak w całej Austrii i w Czechach. Obliczenie podług tabeli: Dr. Doliarius „Alle Jahreskalender auf Einem Blatt“ (1931, Leipzig). 

                            2 Artikel

      Und ein jegliche Frau mag ir zue Vormunden oder Annemer irer Morgengab welen zwei oder drey irer Freund, die da ihr gefallen werden, und solche Vormund sollen in ir Leibgeding ins Landtbuch mit eingeschrieben werden. 

                            3 Artikel

      Ein jegliche Frau, wen ihr Mittgift vom Vater Bruedern oder Vettern entrichtet und von Vater und Mutter neben 6) der Eheberedung geniegsam abgefertigt ist und vorgenueget worden, wie es im Lande brauchlich und von alders her Gewohnheit, so ist sie schueldig in bestimpter Zeit vors Landtrecht zuekomen. Und neben dießes Landesbrauch durch ihre Vormunden 7) die genuegsam Vorzichtigung thuen, ausgeschlossen eines rechten Anfahls 8), da sie aber die Vorzichtigung nicht thuen wolde und gnuegsam beweist wurde, das sie vorhin ausgestattet ist, das sol dem Beschuldigten zue keinen Schaden gelangen. 

                            4 Artikel

      Da auch irgendt eine Fraue irem Manne das Gutt willig übergeben wolde, das hat sie Macht zue thuen und zue lassen, durch ihre Vormunde, doch sollen sie ire Männer keynerleyweis darzue nicht nötigen bey ernstlicher Straf von der Oberkeit, auf wen solches erfahren 9) würde, und solche Ubergab sol klerlich 10) sein, so sie ir Man überlebett, das mit der Gaben sampt seinen Erben und Nachkomen wierdt Macht haben zue thuen und zue lassen.

4) Unverpfändeten.
5) W dokumentach „Wyrczeny“ (Wyrzczeni) np. d. d. Pszczyna 1603 w poniedz. po okt. Ciała B. t. j. 2 VI. Wyrzeczenie się pani Anny Skidzienskiej: „wyznawam... zie... se wyrzykam... Na czasy wieczne."
6) Podług.
7) Bez kuratora, tutora, opiekuna kobieta nie mogła zawierać czynności pewnych. Por. końcowe formułki, np. z podanego już wyrzeczenia się „ J wolilach sebe Za Pany Poruczniky... Pana Jakuba Skidzienskcho... A... Pana Petra Wyplera" itd.
8) Napad, spadek.
9) Obwinić, oskarżyć. 

                            5 Artikel

      Wen irgendt eyner von der Landschaft 11) im 12) ein Weib mit einem Gut neme, es sey ein Landtgut, auf Vorschreibungen, Claynodern oder parem Gelde, solch Gut bey iren Lebentagen das ers in keynerleyweis nicht jemanden verfüren 13) kan noch Macht haben sol, und ob bey irem Leben Goth der Allmechtige auf iren Man Armut vorhinge, das siech die Glaübiger und Bürgen in sein Guth einweysen 14), durch seine Beschuldigung, in Gut oder Geldt, so über das Liebgeding 15) empfangen, sol ir frey zuer Nuetzung verbleyben. 

                            6 Artikel

      Und ob der Man im und seynem Weib zuem besten das Gut gelassen wolde, das wirdt er mögen thuen, da er sie auch dakegen mit Willen irer nechsten Freunde und Vormunde genuegsam versorgett. 

                            7 Artikel

      Kein ryttermessiger Man kan sein Gutt, auf welchem er seynem Waib ir Liebgeding verschrieben, nicht vorkaufen nach vorsetzen, es say den, das sein Weib ires Liebgedinges vorhin ordentlich vorm Landrecht durch ire Vormunde und Annemer ires Liebgedingesgutt willig abtrette, das Landtrecht solches anneme, zuelasse und ins Landtbuch verschrieben wurde. 

                            8 Artikel

      Kein Maydlein kan ane 16) der Vormunde Willen nichts empfangen noch weggeben noch zueeignen oder absondern 17), und ob siech was dessen durch Irrung zuetreffen macht, das sol keine Craft haben.

10) Deutlich — dokładny.
11) Rycerstwo, szlachta ziemska.
12) Zamiast: sich.
13) Zastawić.
14) Wprowadzić w posiadanie (immissio in bona).
15) Zamiast: Leibgeding — dożywocie.
16) Ohne — bez.
17) Veräußern — sprzedać, zbyć. Cieszyńskie prawo ziemskie (Teschener Landordnung) pisze: entfrembden. 

                            9 Artikel

      Jedoch mögen die Waiber ihre Leib und erbeigene Gütter ihren Männen geben oder vorkaufen aus billichen Ursachen, doch das sie nicht genötigett würden. 

                           10 Artikel

      Ob jemand wolde ein Liebgeding auszalen und fühle ein Strit ein, mit was solch Liebgeding sol gezaldt werden, verruften siech zuem Erkentnis 18), so sols das Landtrecht erkennen. 

                           11 Artikel

      Da jemandt ein Gutt verkauft und auf dem Gutt seines Weibes Liebgeding were, wen er dies ins Landtbuch wolde einbringen und könde des Leibgedings nicht frey sein, so sol ers vorhin genuegsam versiechern, und das er das Liebgeding auf ein ander Freygutt übertragen wie an dem die Frau und ire Vormunder vergnueget und genueg haben. 

                           12 Artikel

      Die Waiber mögen ihre Männer zuer Gemeinschaft 19) annemen, und keine andern, und da sie in überlebtt, so ist das Gut wiederumb ir frey, da sie aber vorhin als ir Man stürbe, so ist das Gut ires Mannes. 

                           13 Artikel

      Wen eynem sein Weib stürbe und hette keine Kinder mit irem Manne, so sol ire Haimstayer bey irem Manne bies zue seinen Lebentagen, doch undter einen genuegsamen Versorg verbleiben, das es nach seynem Tode auf ihre nechste Freund als ein rechter Anfahl komen sol. Die Kleider aber Bettgewandt und Kleynoder, die sollen dem Manne bleiben, jedoch wie siech ferner ein jeder in der Eheberedung verschreibett, bey dem sols bleyben. 

                           14 Artikel

      Da irgendt eine Frau auf einem Landtgutt vorleibgedingett were, zue iren Lebentagen solch Gutt verkaufett den Erben oder Anfallenden zue Schaden, oder das sie das Gebäud störet oder anders wohin übertrüge, auch die fruchtbaren Beren in Garten oder Eychen, Buchen aushauhen liesse, und das sie unnöttige Schult an der Obrigkeit und der Vormünder Zuelassung machett, die Underthamen und Waysen verjagett oder muttwillig und ane Noth fray liesse, damit sie das Gutt verderbett und verwüstet, so sol sie nach Erkentnues der Herrn Rechtsietzer an irem Liebgeding gestraft und zuer Erstattung gebracht werden.

18) Zur Rechtserwägung übergeben — oddać do sądu.
19) Eheliche Gütergemeinschaft — wspólność majątkowa. 

                           15 Artikel

      Da irgend ein Brueder, wen er noch mit endern Bruedern ungethailt were, seinem Weib auf seinem Antheil ein Liebgeding vorschriebe und stürbe vorhin, eheden siech die Brueder theilten, so kan sie mit ihrem Liebgeding nicht höher greifen den auf ires Mannes Antheil und solchen Antheil sol sie in dem Liebgeding haldten bies zuer Auszallung des Liebgedings von den Erben oder Anfallenden doch neben einer brauchlichen Eheberedung. 

                           16 Artikel

      Die Weiber können ihrem Mannen auf ruerenden 20) Güttern ein Ufgab thuen. 

                           17 Artikel

      Und wen irgent eine Frau vom Adel in ihres Mannes Gutt gebracht wurde, alda wo sie hin gefürt ist, sol sie auf dem Gueth ir Liebgeding neben der Eheberedung vor andern Schueldtlewten haben aud auf dem Guett die Bürgen, welche bey der Eheberedung vor das Liebgeding geglobett, so sie das ire geben sollen, siech vor andern lössen.

20) Mobilia.

Krótka treść następujących dokumentów:

      1) d. d. Pszczyna w środę po św. Wicie 1597, tj. 18 VI. Wiano dla pani Anny Trachowej, małżonki pana Szczepana Wyplera w Gardawicach (dożywocie).
      Szczepan Wypler zapisuje wiano w dożywocie (czinym wieno) swojej żonie na całym majątku i dziale gardawickim, na domie rycerskim, na folwarku, poddanych, rybnikach i wszystkich pożytkach, mianowicie 2000 talarów pod następującymi warunkami: w razie wcześniejszej jego śmierci, ma wdowa jego prawo do pozostania na majątku całym i do używania i pobierania pożytków (ius utendi et fruendi), aż do zmiany stanu wdowiego, w razie zaś ponownego zamążpójścia spadkobiercy powinni będą jej wypłacić przed upływem pół roku 8% od tych 2.000 złotych; zaś 1000 zł (tj. jej posag) nie może przypaść jego spadkobiercom. Z majątku ruchomego, stanowiącego wspólne gospodarstwo w czasie pożycia małżeńskiego, ma otrzymać 4 konie z krytym wozem, inwentarz martwy i żywy (dobytek, nabytek), zabierając przedtem wniesioną całą wyprawę, np. odzież, klejnoty itd. (illata, inducta, invecta).
      2) d. d. Pszczyna w poniedziałek po oktawie Bożego Ciała, tj. 21 VI 1599. Wiano pani Zuzanny Trachowej, małżonki pana Piotra Wyplera.
      Treść jest mniej więcej ta sama. W razie ponownego zamążpójścia ma otrzymać z majątku ruchomego, stanowiącego wspólne gospodarstwo, połowę a całą własną wyprawę.
      3) Umowa ślubna d. d. Zawada, 1687 24 VI. Mikołaj Wypler z Gardawic zawiera następującą umowę ślubną z panem Leopoldem Hollym na Zawadzie: Daje córkę swą Helenę Dorotę za żonę Hollemu i przeznacza następujący posag (wienuje): za rok bieżący ma otrzymać według przyrzeczenia (promissio) 250 talarów, w rok zaś po jego śmierci, spadkobiercy są zobowiązani do wypłacenia równoważnej sumy, lecz bez odsetek, Holly zaś zapisuje żonie przyszłej tytułem antidos albo odwzajemnienia się ze swego nieobciążonego majątku w Zawadzie co następuje: w razie jego wcześniejszej śmierci wdowa będzie miała prawo do pozostania rok i sześć tygodni na majątku i prawo do używania. Po upływie tego roku i sześciu tygodni mają spadkobiercy zwrócić wdowie 500 złotych (posag), a od sumy odwienkowej (antidos) zobowiązani są płacić 6 % rocznie, do tego powinni oddać 4 konie z krytym wozem i to najlepsze; do tego przyrzekł Holly tytułem donatione propter nuptias darować 400 talarów za wyprawę wniesioną. Inne szczegóły mniej więcej jak na poprzednich dokumentach.
      4) Umowa ślubna Rudołtowice 1671 30 I. Pani Zuzanna Kozłowska na Ćwiklicach i Rudoltowicach, wdowa po nieboszczyku Marcinie Kozłowskim, sędzim, daje córkę swą Annę K. za żonę panu Wacławowi Zborowskiemu i przeznacza posag w wysokości 3000 talarów (promissio). „Wiannem sposobem" zapisuje Zborowski Annie K. 3000 talarów, a za „ruchome rzeczy" (mobilia) 500 talarów i zabezpiecza je na Górnym dziale wsi Bojszów. Następne szczegóły są mniej więcej podobne do poprzednich na dokumentach 1, 2 i 3.
      5) Umowa ślubna Ćwiklice d. d. 1675 23 XI. Pan Samuel Sylnicki na Ćwiklicach a Tomicach (ta druga miejscowość w Zatorskiem) daje córkę swą Annę za żonę panu Zygfrydowi Promnicowi na Mizerowie i Goczałkowicach. Posag wynosi 1000 reńskich. Ojciec Samuel „zapisuje y naznacza" go tylko na części majątku, zwanej Kępno, w Ćwiklicach. Po odebraniu tego posagu zięć nie będzie miał prawa do żądania niczego z majątku, leżącego w Polsce. „Darowanym sposobem” otrzymuje żona 1000 reńskich, więc 2000 razem z odwzajemnieniem się; te dwa tysiące ma otrzymać z powrotem w razie powtórnego zamążpójścia i jeszcze 8% reńskich „odwianku", 4 konie i wóz kryty lub 100 dukatów zamiast wozu i koni.
      6) Instrumentum donationis (dar), d. d. Pszczyna 1733 15 I. Ewa Maria von Hof wychodzi ponownie za mąż za Jana Legata i z tego powodu daruje mu tytułem posagu 2000 guldenów i inne ruchomości. Dokument bardzo ciekawy, ponieważ jako jedyny w archiwum pszczyńskim wylicza wszystkie części wyprawy (Aussteuer). 

                        I dokument

      Wieno Pany Anny Trachowny Manzelky Sstefana Wyplera w Gardawiczych.
     
Ja Sstefan Wyplar z Usycz a na Gardawiczych wyznawam timto lystem, Obecznie, Przedowssemi, A zwlassczie Tu kdez nalezy, ze Czynym wieno Urozeny Podtcziwosti Pany Annie Trachownie z Brzezyho, Manzelcze mey miley, Na wssim Statku a oddylu mem w Gardawiczach, ktery na ten czas mam y na thom wssem, Czoz bych myti mohl. Na Sydli na folwarku na lidach, na Ribniczych, y na wssech A wssilyakych Uzitczych, malych y welikych, jak by te wsseczky Zejmena Wpsane a wyzadezane bily, To Tizto Dwa Tisycze zlatych, Pocztu slezkeho, za kazdy Tolar Poczitujycz Po 36 gr, a gross po 12 H malych Poczitejycz, Na ten Spusob: jestlizeby mnie nadepsana Pany Anna, Manzelka ma, Ziwnosti przetrwala, ze wona w tom wssem Statku, Pomnie Pozustalym, bude moczy Sedieti, czeho wsselyak y Stym wssem, czobych miel a miti mohl, Uziwati A Poziwati, z Ditkamy Swymy, Ssatstwam a z jynimy Potrzebami, Podle moznosti Opatrujicz Az do Promienieny Stanu sweho wdowskeho, A Pakliby Stan swuj, wdowsky Promenyla, Tedy Erbowi aneb blissy Przatelie mojy budu jy moczy w Polu letie Porziad z Biehlym Stoho Statku dwiema Tisyczy Zlatych, Pocztu nadepsaneho Urok po 8 zl ode sta zl az do smrti jeji Nekladem swim, Sprawowan jy byti ma, Tak aby ten Tisycz Zlatych Po Smrti jeji na Erby A blysse Przately nie Przypadli, Take jy wienujy Sstyry wozniky 21) wuoz przikryty, ze wssemy Potrzebamy A wssech y wsselyakych Swesskuw, Nabytkuw, dobitkuw, klenotuow, y jinych fedenhabuw 22) wssakz wezmucz ona Przedkem, Ssastwy A klenoty swe ktere kemnie Przynesla, Kdez nadepsana Pany Anna Trachowna, Manzelka ma, wolila sobie jak Ochrancze A Poruczniky wiena jejyho Urozenych Pana Jana Tracha z Brzeziho A na Orziessy, A Pana Daniele Tracha 23) z Brzesiho A bratra sweho, Pro Dne wiernost Sekreth Swuy wlastny ktomu listu sem Przytiskl, Jenz Psane Dan w Blssczynie 24) w strzedu, Po S-tim witie letha Panie 1597. 

                        II dokument

      Wieno Pany Susany Trachowey z Brzeziho, Manzelky Pana Petra Wyplera w Gardawiczych.
      Ja Petr Wypler z Ussicz a na Gardawiczych znamo czinym temto listem Przedewssem, ze Czynim wieno Urozeney Pocztiwosti Paniey Zusannye Trachowne z Brzeziho Manzelcze swey miley z laski Manzelskey A Podle Smluwy Kondelney na oddile swym Polowiczy wsy Gardawiczych A to tem spusobem: jestlizeby Pan Buch wssemuhuczi mne Perwij nezli Manzelku mu sleze Czastnu smrt stoho Sweta Powolati Raczyl, Tehda eto nadepsanym Statku Czystym a nikomu Zawadnym, bude mocze dotczena manzelka ma swobodne sedieti, jeho wienym obyczejem Uzywati Pozywati Bez Przekaski Erbow a Potomkow swych, az do Promenieny Stanu sweho wdowskeho, a ditki ktere nam Pan Buch z Pozehnani sweho bozkeho Dati raczyl, A Manzelka ma bude Powinna Az do zrostu jedneho kazdeho Dwanaste leth Przy sebie chowati Jedlem, Pitim, Powssedniemi Ssetkami opatrowati A na nauku Podle moznosti nakladati, A Pakliby Stan swuy wdowski Promenila a stwrdala, Tehda Erbowe A Potomcze moji zwadepneho Meho swsku buduji moczi we sswerti letie Porzed zbiehlem jednym Tysiczem Zlatych wyplatili a w rucze jeje oddati, a kterimzto Tysiczem Zlatich bude moczy Uczyniti y nechati, jako swym wlastnem Dedicztwym, a od toho Druheho odwienneho Tystize Zl budu ji powinny od jedneho kazdeho sta Zl Roczne po osm
      Zl wenimajit Uroku az do Smirti jeji wydawati, Ktomu jej take budu Powinny wuoz Przykryty ze styrma Konmi ktereby w tom Statku na ten czaß nejlepsse bily, Ktomu Polowiczy klenotow, dobytkow, fruhabow A wsseljakich nabytkow, ktorebykolwiek beli wydati, Prziymucz wiena wyßs Psany tisicz Zl Tolkez Przedkem wsseljake klenoty, Ssastwi, nabytki, dobytki ktere Podle Rzezane czedule ke mene wniesla a przyhnala Bude stem wssem moczy miti Uczyniti y nehate gak swym wlastnym, A Statku Erbom Pozuwstalem mym Postupiti Powinna bude A ku takowe wienu uwolila sebie Manzelka ma za Poruczniki Urozene Pana Matyassa Skrzyssowskeho Starseho z Skrzeczkowicz a na Zawadie, Pana Jana Tracha z Brzeziho na Orzessy a Mosscziczych 25), Temu na Swedceni Sekret swuj wlastni rukoma listu Przydawel a Ruku swu se Podepsal. Dat. w Blssczenie w Pondieli Po octawe Bozeho Tiela letha Pane, Tisiczeho Patesteho dewadstateho dawateho. Petr Wyplar 26)

21) Konie.
22) Z niem.: fahrende Habe.
23) Inny krewny z tego rodu, mianowicie Wawrzyn Trach, wybudował kościół św. Wawrzyńca na pagórku w Orzeszu.
24) Pszczyna.
25) Mościska.
26) Piotr Wypler był wtedy pisarzem ziemskim i sam ten dokument w Księgę wciągnął.
27) Cała.

                        III dokument

      We jmene Otcze, Syna y Ducha Swateho Boha w Trojiczy jedineho Amen.
      Letha Panie 1687 den Pamatni Swateho Jana Krztitele Panie, Stala se Slmuwa Swadebni przatelska dziela 27) a Dokonala, nini y na czasy Buduczy w niczym neporußsytelna, Mezy Urozenymi A Statecznymi Ryttirzmi Panem Mikolassem Wyplarom z Usycz A na Gardawiczach z jedney: A Panem Leopoldem Willimem Hollem S Ponienticz, ana Sawadie Strany druhe; A to takowe; Ze jest dotczeny Pan Mikolass Wiplar Przednie za wauli a osauczenim Pana Boha wssemohauczyho a za pilnem prohledanim a zadosti Pana Leopolda Wil. Holleho, a Panuw Prziatel jeho, Urozenu Pocztiwosti Panu Hellenu, Dorothu Wiplarownu wlastni Pannu Dzerku swau k Stenu Sw. Manzelstwi mezy teyto Smluwy Dati jmenuje, a Wienuje a takowy Spusob: Po wkladani swadebniho weseli, wrocze porzad zbiehlym Dwie Sta Padesate Thl. oddati Uroczysti przipowida, Dwie Sta Padesate thalaruw pak po Smierti jeho, wrocze porząd zbiehlym; Wzak Bez Uruku Erbowie jeho, jemu oddati powinny Baudu. Protiwa czemu Pan Leopold Willym Holly Zwierhu jmenowaney Pannie Hollynie Dorothie Wiplarowny Bohda przisli Manzelcze swy, na Stateczku swym od J . Mil. Pani Materze swy ukupenym, a Zo Zaplaty od niey jsa Stakoweho wyqvitirowany, Dziedzicznym, czystym, Swobodnym wnici ne zawadnym Dzialu Sawadskeho, w Panstwi Plsstinskim Lezyczym, ze wssem jeho przislussenstwim, jak jeho sam w Uzywani a Derzeni Byl a jest, y na tom wssem czo ma, a jeste Spozehnani Bozyho jmiti, Wieno czyni Uwozuje, a Dla Chwalitebneho Porzadku a Prawa Panstwi Plsstenskeho Potwrditi Dati, Za Stwrzeni prositi y Jey nakladem swym wyplatiti, a to nadule Opsany Spusob: Pak zeby Pan Buch wssemohuczy Perwe na Pana Leopoldi Wil. Holeho nez na Pannu Helenu Dorothu Wyplarownu Smrt dopusti raczyl, techda ona w nadepsanym Statku Sawadie, ze wssem jeho przislesenswim, a Nalezytosti, tak jak po nim Dotczeny Statek z dobytkem obilmi, y jenemi wiezniku hospodarstwi do teho Statku nalezytemi, zustane, Bude moczy a Prawa jmiti, Sedieti jeho y jiwssechney jiney pozustalosti jeho Uzywati, Winnem Spusobem, Bez wsselijakeho pocztu czynieni, az do Roku a Ssesti Niediel, ato wsse Bez pssekazki Erbuw a Potomkuw Pana Leopolda Wil. Holleho y Jedneho Kazdeho czlowieka, Po wyjiti pak Roku a Ssesti Niediel Erbowie a Potomczy Pana Leopolda Wil. Holleho, Budu powinni czaste psany Pannie Hellenie Dorothie Wiplarowney zase tiech pieth seth th pocztu na Horze psaneho przijatych na wieno przi nawratiti a od Druhey takowey summy odwinku yak wzmi 28) obycziy od kezdeho Sta th po Ssesti Slotych pocztu Ssleskeho po odstupeni Statku Kazdorocznie, az do Smrti jeji bez odpornosti odprawowati, Cztyry Koni hodne,

28) Brzmi.

y S Przikrytem wozem ktery by se po Smrti geho nachazal a nachezly, Ze wssem jejich, a takoweho nalezytosti oddati, wssak zeby w prziczynie ji odwozowani Dotczeneho Uroku odwienku jist a Byla porzadni zaujistiti: Ktomu Swirchu psany Pan Leopold Wil. Holy Pannie Holenie Dorothe Wiplarowney, Bochda przisli Pani Manzelcze swey za Swisky, nabytki, Dobytki, klenoty, a forehaby, Tudicz z laski Manzelskey stery Sta tholar w tehoz jis jmenowaneho pocztu zapisuje Darowati przipowiedel, ato wsse donatione propter nuptias moczy teysto Smluwy daruje. A Przijnucz ona k rukam swym takowy Posach, y Tych Sstyry sta za... 29) a darowanych to wsse nahotowie a przejmucz przodkam Swaski, Ssastwi a Klenoty swe, a to wssezko czoby kniemu przinesla a niji od Przisliho P. Manzela ji z laski od nieho darowane Bylo, takze Styry konie hodne, a jakby na ten czas wozniki neylepsse beyly, a wny przikryty Sprzislussenstwim, kdy se ji wtom wssem, na horze poznamenano Zadosti stane, powinna Bude dotzeneho Statku z jeho przislussenstwim, jwssechnm jeho pozustalost Erbum a Potomkum P. L. Wil. Holeho, a rychleji niez Bez wsseho pocztu czyninni poodstupity, Kterym posahem jeji tudiz tiemi darowanemi za swaski, forhaben, dobytki, nabytki a klenoty totiz Styry Sto th jenz wsseho Spolu Dieweth seth th Czyni, a Stemi Swomi klenoty a swiski S wozem przikrytem, a Cztyrma konni y z jinni od P. Manzela jejiho Darowanemi, wiezmi gak wyßs opßsano, Bude moczy uczyniti y nehati jak swym wlastnim Diediztwim, y jak se ji naylepe zdati a libiti bude, a od Summy odwienkowej totiz od Pieti Seth the Urok jak Swrchu Dolozeno, az do Smrti jeji kezdorocznie po Ssesti th, odesta czastnie se Sprawowati ma. Tolkez poddani wssechno jeji wiezy na Styry mile odfurowatj powinni Budu. A Pokazby jim P. buch Pozehneni sweho Swateho Ditki dati raczy, techda przesli Pani Manzelka P. Leopolda Wil. Holeho, jak wierney Materzi przinalezy, je chowatj a Nauku dawati Bojezni Dozywosti, a podle moznosti jeho zustawatj bude powinno, a kdyby tak Statku poodstupila na wychowani a prziodiw y Nauku tich Ditek wydano ze Statku, a wsse pozustalosti Beyti ma.

29) Kropki odnoszą się do poprzedniego ustępu „za Swisky“ etc.

      Mezy tym jestlizby welmost Bozska porwey Pani Helenu Dorothu Wiplarownu anzli P. Leopuldu Wil. Holleho s to swieta powolati raczyla, a Ditek zadnych po mejno zustalo, techda Tich Pieth Seth Tl. wiena P. Leopold Wil. Holly do Smrti swy Uzywati ma, Po Smrti pak jeho w dwaneczti nidielych porzad Zbiehlych, Erbum Panowy Heleny Dorothy Wyplarowney to jest neiblizssym przatelom jeji od Erbuw a Potomkuw P. Leopolda Wil. Holleho bez wssey odpornosti nahotowie wydano a wytztana Byti maji.
      Taka jestlizeby tez Pannie Helenie Dorothe Wyplarowney imiennie jmenowany Pan Leopold Wil. Holy czo wicze henzby jej od J. Mil. Pana otcze jejiho Zlaski otczowske Budto Za Zywobyti aneb ji po Smerti jeho odporuczeno Bylo, aneb po P. Przatelich aneb od kudkoli napadam a Strawedliwem 30) anfhalem przislo, Ksebie przijiti Chtiel Powinen jej to Bude Listem rukoymskim dle wydaneho przipihsu (Nemaha ona Blizssych wiernych ruk nad Pana Otze a P. Bratra sweho znati) w tichz fol. Jakzto P. Mikolasa Wyplara a P. Jana Wyplara po Smerti jeho Bez kteryho ona nicz czeniti ani se wynka Zapseni Mienieji wnowe Porzizowani dawati, moczy nema, a jmiti ne Bude zaunistili a takowe zaujisteni wrucze jejich oddati Tudicz Swrchu Spamnuta Potwrzem a Confirmaty opowazuje se P. Leopold Wil. Holly przed Swadebnim weseli, daducz wnalezytech mistech toz opatrzeni wienne Stwrditi, Pan Mikulassowi Wyplarowi K rukom oddati Take se jest Pan Leopold Wil. Holly Uwolil: za zadneho neruczyti aniz tomu wiemz jeji na skodu niz ma Zapisowati, a jesliby Czo takoweho Uczyniel, techda to wzadne platnosti Beyti nema.
      Ze se pak tomu wssemu czo se Swrchu y Dule w tychto Smluwie opsalo Zadosti Stati ma, a Stane, jsau to sobie Swrchu opsani pani Contrahentes, we wssech Punctach a artikulach, Stalie a neporussytedlnie y Erby a Potomki swymi Usti y ruku danim jak potziwym Rytirskim Lidem przinalezy na nini y buduczy czaßy zderziti Slibili a przipowiedzieli, a Ktakowem Smluwam Pro lepssy Stalost teho przirodzone Sekrety swe przidawili a Podpisem wlastnich ruk swych z obu dwuch Stran potwrdili: Pro Swiedomi toho toho wsseho dozali (dozadali) jsau se od Oboji Stran Urozenych a stattecznych Rytitrzi nize Podepsanych P. a Prziatel, ze se SPrzidaweni Sekretuw wsak sobie Erbum a Potomkum swym Bez Skody podle nich Podepsali. Stalo se w Gardawiczach Letha a dnia na Horze Psaneho.

30) Sprawiedliwym. 


     Jan Mikulaß Reiswitz          Johan Holly
     Johann Wilim Raczek           Daniel Pelka
     Jan Girzi Mitrowski           Johan Friedrich Donath
     Stanislaw Ludwig Wiplar       Girzi Wilim Jarotzki
     Jan Wiplar                    Heinrich Holly
     Mikulaß Wiplar                Johann Holly
                                   Leopold Wilim Holi

                          IV dokument

      W Imię Swiętey a nierozdzielnej Troice Boga Ojca y Syna y Ducha Swiętego Amen.
      Roku Panskiego 1671 Dnia 30 January Stala sie Zmowa Slubna cała doskonała w niczym nienaruszona między Ichmcami IEimćą Panią Zuzanną z Silniec Kozłowską na Cwiklicach a Rudultowicach, Sędziną Ziemską Swobodnego Panstwa Pszczynskiego, slawney niegdy pamięci Nieboczyka IEomi Pana Marcina z Kozłowa Kozłowskiego Sędziego Ziemskiego pomienionego Panstwa Pszczynskiego Matronką pozostałą wdową z iedney: A IEomią Panem Wacławem z Zborowa Zborowskim a na Bojszowach z Strony drugiey a to w ten niżej opisany sposob. Iz idze pomieniona IEm Pani Sędzina za Wolą Boską, tudziesz za pilnym Staraniem IEmi Pana Zborowskiego z Ichmiow Panow Przyiacioł iego: Czyniąc takze zadosyć Woli sławney pamięci Niebosczyka IEmi Pana Sędziego Małzonka swego, ktory ieszcze z Zywota swego pomienonemu IEmi Panu Wacławowi Zborowskiemu Corkę swoię IEim Pannę Annę z Kozłowa Kozłowską w Stan Swięty Małzenski obiecał, y ostatnią Wolą Swoią tego potwierdził, Tasz wyzey mianowana IEim Pani Sędzina, wyzey mianowanemu IEomi Panu Waclawowi Zborowskiemu Corkę swoię IEim Pannę Annę Kozłowską w Stan Swięty Małzenski daie po ktorey z Dobr Oyczystych y Macierzystych (wszakze iey tym nieodbywaiąc) Wiana Trzy Tysiące Talerow liczby sląskiey, w kazdy Taler po 36 groszy sląskich, a w Grosz 9 piniędzy białych rachuiąc, za kwitem iednak tegosz IEomi Pana Zborowskiego z odebrania tego naznaczonego Wiana, obiecała Przeciwko ktorey Summie IEom Pan Wacław Zborowski IEi mi Pannie Annie Kozłowskie przysłey da Pan Bog Matronce swoiej drugie Trzy Tysiące Talerow liczby na gorze mianowan Wiannem Sposobem, takze Cztyry Konie z przykrytym Wozem, tudziesz za Ruchome Rzeczy Pięc Set Talerow sląskich zapisuie, na ten sposob Pokadby wyzey mianowana IEim Panna Anna Kozłowska przyszła da Pan Bog Pani Matronka iego Zyc w ktorym Pan Bog oboie na długie Czasy niech chowa IEmc Pana Zborowskiego da Pan Bog przyszłego swego przezyła, tedy niebędie powinna z Dobr Gornego Działu Wsi Bojszow do Smierci swey, albo przemienienia Stanu swego Wdowskiego Ustępowac; aly y owszem tych Dobr Wiannym Prawem z wszystkimi pozytkami y przylezytosciami Uzywac y dzierzec, bez Czynienia Rachonku według Kupnych Smow, iak on sam dzierzał y Uzywał bez przeszkody Erbow a Potomkow zwysz mianowanego IEomi Pana Wacława Zborowskiego prawo miec będzie. Wszakze Dziatki ktoreby mi Pan Bog dac raczył, pokad w Dobrach tych siedziec będzie powinna przy sobie chowac przyodziewac, y na Naukę nakładac, A iezeliby Stan swoi wdowski odmieniła, wolno ią będzie Erbom często mianowanego Pana Wacława Zborowskiego wypłacic, gdy iej Summa Trzy Tysiące Talerów Slęskich, za Ruchome Rzeczy Dobytek Pięc Set Talerow, koni Cztyry ktoreby po Smierci nailepsze byly y woz przykryty oddane będą, tedy powinna będize z Maietnosci Ustępic, y wtym Valorze ona iako przyięła Erbom oddac, a iezeliby sie iey konie y wos niepodobał, powinni iey Erbowie Trzysta Talerow sląskich za to oddac, takze y od Summy Trzech Tysięcy Talerow, od kazdego Sta po Osmi Talerach Odwianku asz do Smierci dawac, a wziąwszy Wiano, za Rzeczy Ruchome takze swoie własne Rzeczy, y to co kolwiek by iey od Pana Małzonka iey darowane było. Na szesz Mil od Poddanych odwozona byc ma. A iezeliby tesz IEimi Pannie Annie Kozlowskiej z kądkolwiek nad naznaczony Posag co przyszło a Pan Wacław Zborowski to do siebie wziąc chciał, powinien iey to Listem Rękamskim zaopatrzec y zapisac. A co sie tu na wierchu y na dole pisze, to sobie Strony obiedwie ztrzymac slubuią. Na co dla wyszey wiary y pewnosci rękami własnemi sie podpisali y Sekrety przycisnęli. Przyprosiwszy sobie do Podpisu z Strony IEmi Paniey Sędziny Ichmow IEmi Pana Stanisława z Kozłowa Kozłowskiego na Cwiklicach IEmi Xiędza Mikołaia z Silnic Silnickiego IEmi Pana Samuela z Silniec Silnickiego na Cwiklicach a Thomicach. IEmi Pana Albrechta Leopolda z Wielkiey Paczyny Paczynskiego na Bycinie Pisarza Ziemskiego Xięstwa Opolskiego a Raciborskiego. IEomi Pana Gerzego z Kozłowa Kozłowskiego na Wielopolu IEmi Pana Pawła Czechowicza na Pawlowicach. Z Strony zas IEmi Pana Wacława Zborowskiego Ichmiow Panow IEmi Pana Andrzeia z Zborowa Zborowskiego Rokzica IEemi Pana Wacława Zborowskiego IEm Pana Zygmunta ze Zborowa Zborowskiego na Boguchwałowicach IEmi P Krystofa Froksztyna na Zawiści. IEmi Pa Balcera Wyplara na Gardawicach IEmi Pa Adama Kazmierza z Szeligowa Szeligowskiego na Bziu. IEmi Pa Andrzeia z Blintzdorfu Szponera na Bziu ktorzy takz Secrety swe przycisnęli y rękami własnemi sie podpisali wszak sobie y Erbom swym bez Szkody. Działo sie w Rudultowicach Dnia y Roku na gorze mianowanego. 

 Pawel Czechowicz            Gendrzich SPonar Z blinzdorfu
 Gerzy Kozlowsky             Adam Kasimis Scheligowsky
 Albrecht Leopold Paczinsky            z Scheligowa
 Samuel Silnicky             Balczer Wyplar
 Xiądz Mikołay Silnicki pleban Krystof Frokstyn
 Lendzenburg                   
 Stanislow Kozlowsky         Zygmunt ze Zborowa Zborowsky
 Zusanna Kozlowska           Andrzy ze Zborowa Zborowsky
 rodzona Silniczka           Wacław ze Zborowa Zborowski

                          V dokument

      W Imię Swiętey a nierozdzielney Troyce Bog Oyca y Syna, y Ducha Swiętego Amen.
      Roku Panskiego 1675 Dnia 23 Novembris Stała sie Zmowa Slubna czała a doskonała, wniczym nie naruszona między G. Mciami IEPM Panem Samuelem z Sylnicze Zylniczkym na Czwiklicach a Tomicach z iednei: A IE Mcia Panęm Zigfridęm Hermanem z Nowegoweichu Promniczem 31) na Myzerowie a Goczałkowicach z strony drugiei ato wten nizei opysany sposob. Iz idąc pomienony IEM Pan Samuel Sylniczky z wolą Bozą tudzies za pilnęm staranięm IEM Pana Promnicza y prozbą IEM. Panow Przyjacioł iego Czorkę swoe IEMosc Pannę Anne

31) Promnicowie z tego domu nie należeli do panującego rodu Promniców z „Staregoweichu". Pierwszym przedstawicielem panującej linii był Henryk Anselm 1612—1621, żona jego Zofia była córką Zygmunta VI von Kurtzbach i żony jego Heleny, córki Piasta Fryderyka III z Lignicy.

Sylniczka wstan S. Malzensky daie. Po ktorei dobr Oyczistich y maczierzinskich tak Wkoronie Polskiy w Xzestwie Zatorskym a Oswięczymskim, yako tes y wsląsku w Panstwie Pszczynkym będączich, Wiana Tysiąc Ryńskich liczby y moneti sląskiei, wkazdy Rynski po trzidziesci gr. slęskych a v gros po dwanascie H. rachuiąc, ato naidalei wroku a dwanascie Niedzielach porzad posobie zbieglych oddac obieczał. Aten naznaczony Posak niegdzie indziei tilko na Czesci Swoiei niezawadnei Czwiklicach Kęmpno nazwanei, IEM Pan Samuel Sylniczky zapisuie y naznacza; tak ze iusz po odebranu Posagu IEM Pan Promnic swemi niepowinien ne bendzie wiencei tak W Koronie Polskiei z Maiędnoscy Tomyc nazewanych, w Kzięstwie Zatorskym a Oswięczymskym iako tes y z Czwiklic Kęmpny nazwaney nad ten naznaczony Posag bęndących, zadnęm praetextem tam Paternorum qm Maternorum Bonorum sczyczącym sie praetendowac ani upominac; poniewasz tu na Częsci Czwyklicach Kempnie nazwanei, ten zwys mianowany Posag z Dobr Oyczistich y Maczierzystich z rzeteline naznac: y tu in casumsolutionis INEM Panu Promniczowy do upominania sie regres zachowuie, poktorym odebranym posagu powinien bęndzie IEM Pan Promnic, przisła da Bog P Malzonkę swoie, tak do Cancellary Swobodnego Panstwa Pszczenskiego, iako tes y do Grodu Oswięczymskiego in persona, dowyrzeczenia sie z Dobr Oyczistich y Maczierzynskych w Xzięstwie Zatorskym y Panstwie Psczynskym bęndących, salvis tamen Successioniby iezeliby iakie byly sie stawic.
      Przeciwko ktorei Summie Tysiąca Rynskych Wiana od IEMP Sylniczkiego naznaczonego, IEM Pan Zigfrid Herman Prońic vice versa IEMci Pannie Annie Sylnieckiei przyslei da P. Bog Malzonce Swoiei drugi Tesiąc Rynskych liczby na gorze mianowanei Wiannim sposobem A zosobna Tisiąc Rynskych darowanym sposobęm, ato na Statku swoym nikomu nie zawadnym Myzerowie nazwanym w Panstwie Pszczynskym będączym, zapisuie y Wiano czeni. Takze Styre konie z przykritym wozęm naten a natakowy sposob pokądby wyzei mianowana IEM P. Anna Sylnicka przysła da Bog P. Malzonka iego zycie (w-ktorym P. Bog oboie nadlugie czasy niech chowa) IEM Pan Promnica da Bog przislego Malzonka swego przezyła, tedy niebęndzie pwynna ze Statku calego a zupelnego do Smierci swoiei, albo przemienienia Stanu swego wdowskiego ustęmpować; ale y owszem tego statku Mizerowa wiannym Prawęm ze wszystkimi pozytkami y przilezytosciami uzywać y dzierzeć, bez czenienia Rachunku, według kupnych smow iak on sam dzierzał y uzywał bez przezskody Erbow a Potomkow zwys mianowanego IEMP Promnica, prawo mieć bendzie. Wszakze Dziatky ktore by mi P. Bog dać raczył pokąd W statku tym Mizerowie siedzieć bęndzie powynna przi sobie chowac przyodziewac y na naukę nakladac. A iezeliby Stan Swoi Wdowski odmienila wolno iąm bęndzie erbąm często Mianowanego IEM P. Promnica wiplacic, gdi iey Summa, ta kten Tisiąc Rynskich wiannim sposobęm, iako y drugi Tisiący Rynskych darowanym sposobęm, od P. Promnica zapisane wkazdy Ryns. po 30 gr Sląskich a w gros w 12 H rachuiąc, oddanę bendą, takze Styri konie ktoreby nailepsze posmiercy byly, y Woz przikrity. Tedy powinna bendzie ze Statku Mizerowa wystąpić y wtym walorze iakogo prziieła oddać a iezeliby sie iey konie y woz niepodobał, powinni iey Erbowie Sto Dukatow zato oddać, takze y od Summy dwoch Tisięczy Ryns od kazdego Sta po Osmy Rynskich odwianku asz dosmierćy oddawac maią, a wziąwszy wiano takze swoie wlasne rzeći ktoreby ku IEM P. Malzonkowy swemu prziwiozła, y prziwiesc mogła y to cokolwiek by iey od IEHM P. Malzonka darowane było na sesćz myl od poddanych Mizerowskych odwozone być ma, bez wszeliakiey trudnosci. A iezeliby tes IEM Pannie Annie Sylniczkiei skądkolwiek per Successionem co przjsło, a P. Malzonek to dosiebie wziąc chciał powinien ieyto listęm Rękoiemskym zaopatrzić y zapisać aten Revers wręcze IEM P. Oyca oddać. Smowy tes Swadebne IEMP P. Promnić poskonczeniu Wesela najdaley Styrych Niedziel powynien bęndzie y ta Szwadebna Szmowa obligiruie sie do Sławney Cancellary Psczynskiei do Confirmowania podac.
      A co sie tu na wierzchu y na dole pisze, to Sobie Strony obiedwie ztrzemac slubuią. Na co dla lepszy wiary y pewnosci rękamy wlasnymi sie podpisaly y Sekreti prziczisnęli, przyprosiwsszy sobie do podpisu IHM Pana Pawłła Czechowiča z Pogowia a Na Pawlowicach IEM P. Andrzeia z Zborowa Zborowskiego a na Boiszowach IEM P. Stanislawa z Kozłowa Koslowskiego, IEMP Waczława ze Zborowa Zborowskiego na Gornych Boiszowach y Czwiklicach, IEM P Romana Gaiusa z Czerwonei Woly a Zawdzie Wolskiego, IEMP Marczyna Z Lewiru Blanka, Z Strony zas IEM P. Promnica P. Balczara Wyplara z Usyc ana Gardawycah y Zawadzie IEMP Starszego Mikolaia Wyplara (titul) IEMP Pietra Ruczkiego (titul) IEMP Piotra Wiplara IEMP Waczława Sobka tit. IEMP Adama Kazmierza Seligowskiego tit. aby sie rękamy takze swemy podpisaly y sekrety swe prziczisnęly wszak sobie y Erbom a Potomkom swym bez skody. Datum na Kempnie w Czwjklicach dnia y Roku nagorze mianowanego 

   Marcin z Lewieru Blanek       Adam Kasimir Scheligowsky
   Roman Gayus Wolskj            Waczlaw Sobek
   Wacław Zborowski              Peter Wyplor
   Stanislow Kozlowsky           Petr Ruczky
   Andrzei Zborowsky             Mikolahs St. Wipler
   Paweł Czechowicz              Balzer Wyplar
   Samuel Silnicki               H. Promnitz

                        VI dokument

      Ich Ewa Maria verwittibte von Hof, Geborhne von Franckhen, urkunde und bekenne hiemit vor jedermänniglich, demnach zwischen mir, und dem Hoch- Edelgeborhnen Ritter, Herrn Johann Adam von Legat, ein Vollkommenes Ehe verlöbüss geschlossen worden, wir aber aus gewissen Ursachen besondere Ehe Pacta auszurichten nicht gemeynet sind, Alss will ich aus eigenem Antrieb, meinem oberwohnten Herrn Bräutigam, betrachtende dessen aufrichtige Liebe gegen mich, und zwar nach zuvorgehabten Rath mit meinem zugleich mit unterschriebenen Herren Curatoribus, vor itzt und auf ewige Zeiten unwiederruflich geschencket haben, benennentlich: zwey Tausend Gulden Reihn. und zwar 1000 gleich Baar, und das andere vermittelst einer von Tit: Plen: Herrn Baron von Foglar zu Gudow auf 1000 fr gehabten, und ihme HErrn Bräutigam, überggebenen schriftlichen Obligation, Ferner drey Gebett Better, darzu Sechs völliger Uberzug Garnituren, Also auch anderthalb Dutzend Tisch Tücher, Anderthalb Dutzend Handtücher, zwey Dutzend gezohgene Servietten, Imgleichen Ein Dutzend Zinnerne grohse Schühseln, Ein Dutzend Zinnerne Taller, vier Zinnerne Leuchter, Ein Zinnern Handt Becken, zwey Zinnerne Saltz Mästen 32), zwey Zinnerne Flaschen die eine von einem gantzen, die andere von einem halben Topf, So dann auch Ein Dutzend Silberne Löffel, Einen dergleichen Grossen Vorlege Löffel, Ein halb Dutzend Messer mit Silbernen Schaalen, von Kupfer Einen Kessel und eine Fischpfanne, von Messing einen grossen Mörsser, und endlich eine Goldene Kette von 24 Ducaten, Nachdeme nun oberwehnter mein geliebter Bräutigam diese Schenckung danckbahrlich angenommen; Also habe Ihme diese Donationen inter vivos nochmahls bestättigen wollen, also dass alles obbeschriebene von nun an und zu ewigen Ihme eigenthümlich zugehören und seiner Freyen Disposition oder auch Transferirung, Schenckung, Voreuserung, Vortauschung an andern unterwürfig seyn solle. Zu mehrerer Bekräftigung dessen, habe mich nebst denen erbethnen Herrn Curatoren eigenhändig unterschrieben, und unsere angebohren Insigel bey gedrückt. Will auch sothane Schenckung in so weit es erforderlich gehörigen Orths Confirmiren lassen So geschehen Pless den 15. Januar 1733.

32) Salzfäßchen — solniczki. 

          Ewa Maria Verwittibte von Hoff gebohrne
                        von Franckhen
          Karl Marklowsky Curator
          Frant Gottlieb Gußnar von Komorno curator.

    Stosunki prawno-majątkowe podczas trwania małżeństwa

                          a) Posag

      Widzimy z dokumentów, że w umowach ślubnych a raczej przedślubnych ustalano wysokość posagu żony, odwzajemnienia się męża i sposób zabezpieczenia tych sum. Obowiązany do wypłaty posagu składał przyrzeczenie, iż posag uiści. Ustalono również termin wypłaty posagu; dopiero po zawarciu małżeństwa wypłacono posag cały lub w ratach np. w rok po zawarciu lub nawet rok po śmierci zobowiązanego do wypłaty (dok. 1687 24 VI). Poręczyciele umacniali zobowiązanie wypłaty. Było zasadą w tych czasach, że posagi dawano w gotówce, celem uniknięcia rozdrabiania gruntów. Mąż miał prawo do użytkowania posagu. 

                         b) Wyprawa

      Oprócz posagu otrzymywała kobieta wyprawę (paraphernalia, germ. Gerada), składającą się z inwentarza żywego i martwego, ze sprzętów domowych, jak łóżka, ławek, odzieży, bydła i klejnotów (Fahrnisaussteuer, fruhabor). Obszerniejszych opisów wyprawy z XVI i XVII wieku w pszczyńskim archiwum nie posiadamy; musiały jednak być bogate przed trzystu laty w czasach rozkwitu przywilejów szlacheckich. Lecz z roku 1733 15 I (plika: Kuriosa) istnieje już wymienione Instrumentum donationis (por. dok. 6). Wyprawa w tym wypadku składa się z trzech pościeli, 18 obrusów, 18 ręczników, 24 serwetek, 12 talerzy, 4 pająków itd. Całą wyprawę zawsze zwrócono wdowie w razie jej powtórnego zamążpójścia. 

                c) Odwzajemnienie się męża

      W umowie ślubnej ustala mąż odwzajemnienie się, „ut mulier in dote secura sit, nec damnum patiatur et in praemium virginitatis amissae” (Weingarten: I 365). To odwzajemnienie dorównywało wartości posagu. Aequalitas est servanda inter dotem, et donationem (Weingarten: I 365). Sumy ofiarowanej żonie mąż nie wypłacał, ale ją wraz z posagiem na majątku zabezpieczał. Mąż do sprzedania odwzajemnienia nie miał prawa. Porównaj 7 art. prawa ziemskiego pszczyńskiego. 

                d)Zabezpieczenie (dożywocie)

      Mąż zabezpieczał zwykle posag i wiano na całym majątku, lub też na części. Zabezpieczenie rozszerzało się także na dom mieszkalny (sydlo) wraz z całym inwentarzem, doń należącym. Zabezpieczenie posagu i wiana było obowiązkiem męża, który go na siebie przyjmował, jak już wyłuszczono, przy zawarciu umowy o zawarciu małżeństwa. Celem zabezpieczenia było danie żonie gwarancji, że posag i wiano (dos i antidos) będą miały pokrycie w majątku, na którym zostały zabezpieczone. Chodziło też o pewność, że śmierć męża nie pogorszy stosunków majątkowych żony — gdyż używać będzie nadal dochodów z dóbr. 

      Sposób regulowania stosunków prawno-majątkowych
          po rozwiązaniu małżeństwa przez śmierć

      Rozwiązanie małżeństwa powodowało ważne skutki prawne co do posagu itd.
      Po śmierci męża wdowa pozostała w domu, w którym ją mąż odumarł. Użytkowała majątek ruchomy i nieruchomy, pozostawiony przez męża w chwili śmierci; ale nie miała żadnego prawa do naruszania substancji gruntów. Żona po śmierci męża ma więc zostać przy posagu, wianie i przy swych parafernaliach i ma prawo użytkowania tej części majątku, na którym posag i wiano są zabezpieczone (por. dok. Cwiklice, 1675, 23 XI). Użytkowanie dóbr przysługiwało wdowie dożywotnie i kończyło się dopiero z chwilą powtórnego zamążpójścia lub śmierci. 

                 Powtórne zamąż pójście wdowy

      Mamy dokładne dane na pytanie, jaki jest los wdowy, posagu i wiana w razie powtórnego zamążpójścia.
      Traciła prawo do mieszkania na majątku, na którym jej posag i wiano były zabezpieczone. Również traciła prawo do użytkowania dóbr męża. Spadkobiercy męża byli zobowiązani wypłacić jej posag w gotówce i pewny % od sumy odwiennkowej (zwykle 6 procent albo 8 procent). Przestrzegano zasady, że zatrzymywała wszystkie te ruchomości, które, wychodząc za mąż, wniosła w dom męża, więc sprzęty, szaty, bydło, klejnoty itd. Z ruchomości zaś, pozostałych po mężu, otrzymała zwykle połowę inwentarza żywego i martwego. Ponadto zawsze 4 konie najlepsze (hodne) i wóz kryty (zamiast tych ostatnich mogła też otrzymać gotówkę). Zdarzały się wypadki, że spadkobiercy, wdowie wychodzącej ponownie za mąż, nie chcieli wypłacić posagu (z jakichkolwiek bądź powodów). Wtedy praw swych dochodziła poszkodowana wobec wszystkich, którzy wzbraniali się wydania jej i użytkowania posagu, przed sądem, któremu przedkładała dokument zapisu posagu i wiana.
      W archiwum pszczyńskim znajduje się także innego rodzaju proces t. zw. actio ad interesse w „Gerichtsbuch" d. d. 25 X 1697, 15 XI 1697 i 13 XII 1697 pod napisem: „Marianna Elis. Suchodolska, Ehefrau des Chorączewicz gegen Johann Wiplarischen Erben wegen Prosequierung des auf die Gardawitzischen Kaufgelder geschlagenen Anrechts in causa actionis ad interesse wegen angegebener Sponsalien mit dem verstorbenen Johan Wyplar.”
      Tło procesu jest następujące: Marianna Suchodolska wyszła za mąż po raz pierwszy za Erazma Ferdynanda Skala (dok. umowy ślubnej d. d. Łąka 23 I 1682) Po jego śmierci zamierzała poślubić Jana Wyplera, którego pierwszą żoną była Magdalena Poliksena Voglarówna (Foglar, Fogler). Posag Suchodolskiej z pierwszego małżeństwa wynosił 500 talarów. Ten posag więc musiała zapisać Janowi Wyplerowi, który umarł krótko po umowie około roku 1696, W następnym roku cztery siostry Jana Wypiera, mianowicie Helena Holly rodz. Wyplerówna (por. dok. 1687 24 VI), Anna Katarzyna Kisielowska rodz. Wyplerówna, Anna Maria Wyplerówna i Zuzanna Eleonora Wyplerówna sprzedały Gardawice Twardawie. Wtedy Suchodolska, która po raz drugi 33) wyszła za mąż za Chorączewicza, żądała od spadkobierczyń 1000 talarów (prawdopodobnie tytułem posagu i wiana). Spadkobierczynie wzbraniały się wypłacenia tej wygórowanej sumy; wtedy żądała 500 talarów, ale i na tę sumę nie zgodziły się i chciały dać najpierw tylko 30 talarów a następnie 50 talarów i pierścień. Przyszło więc do skargi. W toku procesu pani Suchodolska-Chorączewiczowa powołuje się na umowę ślubną z Janem Wyplerem (która niestety nie znajduje się w archiwum). Według umowy przysługuje jej prawo do zwrotu posagu przez spadkobierczynie po Janie Wypierze. Te jednak zarzucają, że żądanie takie jest wygórowane, albowiem jej majątek ziemski nie ma już tej wartości co w chwili umowy ślubnej. Zachodzi pytanie, czy obecnie jeszcze wszystko istnieje i czy nie przetrwoniła czegoś z tego majątku, i czy nie zużyła go częściowo na zapłacenie podatków. Dlatego też jej posag nie może przedstawiać tej wartości, co dawniej i żądanie tak wielkiej sumy jest nieuzasadnione. Skarżąca natomiast twierdzi, że suma ta jest jeszcze utrzymana. Pozwanej ze swej strony zarzucają, że po śmierci pierwszego męża powinna była zrobić spis inwentarza, ażeby mieć dokładne podstawy i piśmienne dowody na swe twierdzenia. Zakończenia procesu i wyroku z tego procesu nie ma w „Gerichtsbuch” . Lecz podług prawa proces wypadł prawdopodobnie pomyślnie dla Chorączewiczowej . Sąd zwykle w sprawach takich działał szybko, jak widzimy z dat powyższych terminów, i pozwanym nie udzielał zwłok procesowych. 

           Donatio reciproca (wstaupek manzelski)

      Praktyka „wstaupków" wypływa z art. 4 i 16 prawa ziemskiego pszczyńskiego. Przytaczam tutaj „wstaupek manzelski" d. d. Borynia 1649, 14 II między Szymonem Czyżowskim na Boryni i żoną jego Barbarą Czyżowską rodz. Brokwiczówną z Syczendorffu. Szymon Cz. obiecuje oddać swojej żonie wszystkie pozostałości po nim w razie jego wcześniejszej śmierci; żona zaś przyrzeka jemu, że całe jej mienie bądź to w gotówce bądź to w klejnotach etc. w razie jej wcześniejszej śmierci będzie należało do niego. Wyjątek stanowią 300 talarów dobra macierzystego i 100 talarów dobra ojczystego dla syna Fryderyka. Inny taki „stupeck" pochodzi z Woszczyc d. d. 3 X 1685 (półka Orzesze), sporządzony pomiędzy Franciszkiem Kamieńskim ze Świętochłowic na Orzeszu i Jaśkowicach i żoną jego Ludmilą Kamieńską.

33) 19 II 1697 ...Adalbertus Białkowic, Commendarius Łącensis, matr. intcr. Mathiam Chorązowic de Ligota Dioec. Wratislaviensis arochiae Lezincensis et. Mariannam Skałowa, viduam relictam post defunctum Skał... confirmavit. 

                          Pokładziny

      Powiedzmy coś w końcu o pokładzinach. Posiadamy, jak stwierdzić mogłem w archiwum pszczyńskim, jeden tylko dokument, w którym mowa o pokładzinach, mianowicie zapiski d. d. Pszczyna 30 VI 1660 dotyczące uroczystości ślubnych Juliusza Sunegka, dziedzicznego Pana na Bielsku z hrabianką Eleonorą z Promnic, córką śp. Zygmunta Zygfryda z Promnic. Co to są pokładziny? Przez pokładziny rozumiano połączone z uroczystościami zawarcie małżeństwa przez wstąpienie na łoże małżeńskie, co odbywało się najpierw publicznie przed świadkami. Jeszcze w połowie średniowiecza nie uważano ślubu, lecz pokładziny za akt prawny zawarcia małżeństwa, po których dopiero nastąpił ślub w kościele. Pokładziny uważano za początek przynależności do wspólnego stanu i wspólnoty gospodarczej. Zapisek ów, dotyczący pokładzin w Pszczynie, zawiera spis szlachty wyższej, która miała brać udział w tej uroczystości „Ungefehr Auf. Saz, welche Standes Personen auf der Frewlein Eleonore BeyLager sollen ersehet werden" np. Emmerich Freyherr von Sonneck, Graf von Schlick, Obrister Planta, Graf Schafgotsch, Herr Praelat Graf v. Schafgotsch itd. Ciekawa jest notatka w środku zestawienia zaproszonych: „Die stende der Herschaft plesse die armen sinder sollen auch gebetten werden den wo ehs zu essen vnd Saufen giebt kommen Sie gar willigk”. Ta uwaga ze swym ironicznym sensem, pochodząca może ze złośliwości pisarza albo też tylko wyraz rubasznego stylu owych czasów, dowodzi, że żyła również szlachta zubożała, która zwykle mocno musiała zaciskać pasa i tylko na ucztach weselnych mogła się opychać do syta i upijać.
      Wesele to opisują jeszcze inne notatki, np. spis dotyczący kolejności, w jakiej mieli siedzieć goście, „Verzeichnuss wie die Eingeladenen Gäste zur Taffel gesezzet sollen werden"; zachował się także spis kolejności zaproszonych w orszaku weselnym w drodze do kościoła, „Lista, auf wie zur Plehs gegebene Verzeichnus accomodiret Wie dieselbte Zur Treüung gehen sollen"; mamy również przepisy o służbie marszałka dworu, o przyjmowaniu gości, podawaniu napojów „Vor dem Trunk stehen", o noszeniu pochodni etc.; tak np. Balcer Wypler i Piotr Wypler pełnili służbę marszałków w pokoju, gdzie były ustawione kielichy, puchary itp., a Mikołaj Wypler starszy wyznaczony jest do przyjmowania pułkownika Planta (Obrist Planta), a Erazm Wypler i Stanisław Wypler mają przyjmować hrabinę.
      Niechaj ta praca będzie przyczynkiem do poznania przeszłości prawno-obyczajowej Śląska, tym więcej, że Winiarz (Rozprawy Akad. Um. Seria II, Tom XII, str. 197) twierdzi, że o wianie etc. nic nam śląskie źródła nie mówią. 


                             a)

                      ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

1. Archiwum ks. Pszczyńskiego.
2. Księgi parafialne w Pszczynie.
3. Archiwum miasta Mysłowic.

                             b)

                          DRUKOWANE:
1. Johann Jacob von und zu Weingarten Rittern Fasciculi Diversorum
Jurium, Nürnberg 1690.
2. Schröder, Geschichte des ehlichcn Güterrechts, w Sybels Hist. 
Zeitschrift, 3I Bd.

                            UWAGI:
W ustępie „Von Morgengaben" ujednostajniłem pisownię rzeczowników
przez dużą literę początkową. W dokumentach I, II i III zastąpiłem 
dawną literę g przez j, np. geho: jeho.

    Katowice                                           JAN WYPLER